Uit onderzoek blijkt dat veel kinderen soms of regelmatig gepest wordt en dat ouders en leerkrachten vaak niet op de hoogte zijn van pestproblematiek. Het hoogtepunt van het aantal pestgevallen ligt bij 9 – 14-jarigen. De JGZ kan een belangrijke rol vervullen in signalering, verwijzing en door bij te dragen aan een structureel anti-pest beleid. Ook kinderen die zelf pesten kan de JGZ signaleren. Doel van deze JGZ-richtlijn is om richting en uniformiteit te geven aan het handelen van JGZ-professionals. De richtlijn geeft handvatten voor voorlichting, preventie en vroege opsporing, symptomen en signalering, ondersteuning en behandeling, en verwijzing en nazorg.

Pesten komt veel voor bij kinderen. Uit onderzoek blijkt dat een aanzienlijk deel van de kinderen soms of regelmatig gepest wordt [1][19]. Pesten staat echter niet op zichzelf, maar hangt samen met een groot aantal gezondheidsklachten en een laag zelfvertrouwen. Veel gezondheidsklachten volgen op een periode van gepest worden. Kinderen die langdurig worden gepest, lopen grote kans om depressieve of emotionele problemen te ontwikkelen, maar ook lichamelijke klachten. Daarnaast lopen kinderen met sommige specifieke klachten, zoals depressieve of angstige gevoelens, een veel grotere kans om gepest te worden [18]. Vroegtijdige opsporing, ondersteuning vanuit de JGZ en effectieve verwijzing zijn hierbij dan ook geboden en kunnen mogelijk latere gezondheidsproblematiek voorkomen.
Pesten komt vooral voor bij kinderen en jongeren tussen de 4 en 19 jaar. Aan pesten gerelateerde problematiek op het gebied van agressie speelt een rol bij 0- tot 4-jarigen. De jeugdgezondheidszorg (JGZ) heeft verschillende contactmomenten die in de leeftijdsperiode vallen dat kinderen veel gepest worden. Gedurende de contactmomenten – maar juist ook buiten deze contactmomenten – kan de JGZ een belangrijke rol vervullen in preventie en opsporing van pesten en ondersteuning, (door)verwijzing en nazorg bij pesten. Er is op dit moment echter geen uniform beleid voor zowel gepesten als pesters en geen goed zicht op de effectiviteit van het hulpaanbod waar de JGZ naar door kan verwijzen. Deze richtlijn biedt op transparante wijze uniforme aanbevelingen rondom pesten.

Deze JGZ-richtlijn Pesten heeft tot doel handvatten te bieden voor zorgprofessionals en zorggebruikers voor betere, uniforme adviezen en hulp aan ouders en kinderen. Dit richt zich op het voorkomen (collectieve en individuele preventie), signaleren en oplossen van pestproblematiek. 
Het is primair een richtlijn voor de medewerkers van de JGZ: jeugdartsen, -verpleegkundigen en doktersassistenten. De richtlijn verschaft echter niet alleen duidelijkheid voor de JGZ, maar ook voor haar samenwerkingspartners en leerlingen en ouders. 

1.2.1 Afbakening cliëntengroep en beoogde gebruikers van de richtlijn

De richtlijn is gericht op de preventie, signalering, behandeling, begeleiding en verwijzing bij kinderen die pesten of gepest worden. Hoewel de richtlijn tot stand is gekomen na overleg met verschillende experts van binnen én buiten de JGZ, is het een richtlijn voor de JGZ voor de leeftijdsgroep 0-19 jaar. Verschillende onderdelen kunnen echter ook uitgevoerd worden door andere disciplines, zoals huisarts, praktijkverpleegkundige, kinderarts, kinderverpleegkundige, psycholoog, pedagoog, (school)maatschappelijk werk, schoolbegeleidingsdiensten, zorgadviesteams (ZAT’s), jeugdhulp en onderwijzers. Met name de preventie en signalering met bijbehorende verwijzing zijn taken van de JGZ, de overige taken (behandeling en begeleiding) worden op vraag en op indicatie door de JGZ gedaan. Dit kan overigens met de invoering van de Jeugdwet per 1 januari 2015 per gemeente anders ingevuld gaan worden. Het gehele JGZ-team heeft een taak bij de preventie, signalering, diagnostiek, begeleiding, behandeling en zo nodig verwijzing van kinderen die pesten of gepest worden.
De JGZ speelt onafhankelijk van hoe de zorg voor jeugd in een gemeente wordt ingevuld (via het CJG, wijkteams of in andere vormen) altijd een belangrijke rol in de ketenzorg. Verschillende stappen die hierbij belangrijk zijn, zijn vastgelegd in deze richtlijn.

1.2.2 Afbakening van het onderwerp

De huidige richtlijn gaat over pesten bij kinderen in de leeftijd van 0 tot 19 jaar. De volgende onderwerpen vallen buiten deze richtlijn:

• Pesten en gerelateerde agressie op jonge leeftijd (kinderen tot 4 jaar) komt in deze richtlijn ook aan de orde, maar het beleid bij deze jonge kinderen is gericht op preventie van pesten met behulp van opvoedondersteuning. Voor de interventies wordt daarom verwezen naar de JGZ-richtlijn Opvoedingsondersteuning (2014).
• Het onderwerp pesten van leerkrachten valt buiten het kader van deze richtlijn.
• Sommige vormen van pesten tussen jongeren zijn dermate excessief (strafbaar/crimineel), bijvoorbeeld ernstig lichamelijk geweld of vernieling, dat een externe instantie (zoals Bureau Halt of de politie) ingeschakeld moet worden. Deze strafbare/criminele vorm van pesten valt buiten het kader van de richtlijn.

In dit hoofdstuk wordt besproken wat onder pesten verstaan wordt en wat de verschillende vormen en aspecten van pesten zijn. Daarnaast wordt de prevalentie van pesten uiteengezet, met een focus op de verschillen in pestgedrag in de tijd en per leeftijd.

Definitie pesten

Kinderen worden gepest als ze door een of meer leeftijdsgenoten bewust en stelselmatig worden beschadigd door negatieve acties waarbij de macht ongelijk verdeeld is en het slachtoffer zich meestal niet kan verdedigen. Het is een negatieve actie als iemand opzettelijk letsel of ongerief aanbrengt of probeert aan te brengen bij de ander. Deze acties kunnen direct (verbaal of fysiek), indirect (relationeel/emotioneel) of digitaal (via computer of telefoon) zijn.

Negatieve acties kunnen bestaan uit fysiek contact of woorden zijn, maar behelzen ook het maken van obscene gebaren, roddelen of het bewust buiten de groep sluiten. Het verschil in macht betekent dat het kind dat gepest wordt zich niet goed kan verweren en enigszins hulpeloos is ten opzichte van de pester [41].

Op basis van expertopinie en de in de internationale literatuur gangbare definitie is bepaald dat in deze richtlijn wordt aangehouden dat pesten aandacht behoeft vanuit de JGZ indien:

• het pesten niet incidenteel is en het leidt tot disfunctioneren of verminderd welzijn bij het kind;
• het kind aangeeft dat het pesten een probleem is;

en/of: 

• er een onveilig klimaat ontstaat voor de hele groep.

Pesten is een vorm van agressief gedrag. Het feit dat sommige kinderen frequent en systematisch worden beledigd door andere kinderen of het doelwit van hun agressie zijn, is veel beschreven en veel volwassenen kennen persoonlijke ervaringen uit hun kindertijd. Toch is pas in 1970 voor het eerst een definitie van pesten beschreven, door Olweus [41].

Definitie van Olweus:

‘A student is being bullied or victimized when he or she is exposed, repeatedly and over time, to negative actions on the part of one or more other students, and there should be an imbalance in strength (an asymmetric power relationship).
It is a negative action when someone intentionally inflicts, or attempts to inflict, injury of discomfort upon another.’
Een kind/jongere wordt gepest als hij of zij wordt blootgesteld, herhaaldelijk en voortdurend, aan negatieve acties door een of meerdere andere kinderen/jongeren uitgevoerd, waarbij er sprake moet zijn van een ongelijke balans in sterkte (een asymmetrische machtsverhouding).
Het is een negatieve actie als iemand opzettelijk letsel of ongerief aanbrengt of probeert aan te brengen bij de ander.

Een meer recente formulering van deze definitie luidt:

Kinderen worden gepest als ze door een of meer leeftijdsgenoten bewust en stelselmatig worden beschadigd door negatieve acties waarbij de macht ongelijk verdeeld is en het slachtoffer zich meestal niet kan verdedigen.

Negatieve acties kunnen bestaan uit fysiek contact of woorden zijn, maar behelzen ook het maken van obscene gebaren, roddelen of het bewust buiten de groep sluiten. Het verschil in macht betekent dat het kind dat gepest wordt zich niet goed kan verweren en enigszins hulpeloos is ten opzichte van de pester [41].

Het gaat bij pesten dus om drie aspecten:

1. Het is agressief gedrag of opzettelijk kwaad doen.
2. Het gebeurt herhaaldelijk en voortdurend.
3. Het gebeurt binnen een interpersoonlijke relatie, waarbij er sprake is van ongelijke macht.
    

Als vierde wordt vaak toegevoegd: pesten gebeurt meestal zonder voorafgaande provocatie.

Veel kinderen zijn niet actief betrokken bij pesten, maar zijn wel getuige van pestgedrag en hun reactie daarop is bepalend voor wat er gebeurt. Zij handelen zodanig dat pesten in stand wordt gehouden en niet wordt ontmoedigd. De volgende rollen van kinderen bij pesten worden beschreven ([43]):

• Leidende pesters (initiëren het pesten).
• Assisterende pesters (pesten mee).
• Bekrachtigers van het pesten (bekrachtigen door lachen, aanzetten tot pesten of gewoon door publiek te zijn).
• Buitenstaanders (doen niet mee met het pesten, maar zien het aan en keuren het stilzwijgend goed). 
• Verdedigers van de gepeste persoon (komen op voor de gepeste en proberen het pesten te stoppen).

De status en waardering die pesters krijgen binnen het groepsproces kunnen het pesten in stand houden. Deze rollen kunnen daarom ook onderdeel zijn van de oplossing voor pesten, door het stimuleren van minder buitenstaanders en meer versterkers ([70]; [68]).

Twee vormen van pesten worden in de literatuur onderscheiden [41].

1. Direct Pesten

Ook wel fysiek en verbaal pesten genoemd. Dit zijn openlijke aanvallen op het slachtoffer, zoals:

• slaan;
• schoppen;
• uitschelden;
• obscene gebaren maken;
• seksueel getinte opmerkingen roepen;
• discriminerende opmerking maken;
• eigendommen afpakken of kwijt maken;
• beschadigen van eigendommen;
• uitlachen;
• fysieke intimidatie (dreigen met geweld);
• verbale intimidatie;
• ‘grapjes’ met het slachtoffer uithalen.

2. Indirect Pesten

Ook wel relationeel of emotioneel pesten genoemd. Dit zijn aanvallen in de vorm van sociale isolatie, zoals:

• bewust buiten de groep sluiten;
• roddelen;
• wegstaren;
• negeren;
• persoon voor schut zetten of beledigen;
• persoon in de klas voortdurend afleiden (soms reageert het slachtoffer en krijgt daarvoor straf, tot vermaak van de daders);
• afpersing (slachtoffer moet geld of goederen geven of klusjes doen);
• voortdurend kritiek uitoefenen.

3. Cyberpesten

Dit wordt als aparte vorm beschouwd [30]. Cyberpesten gebeurt via de computer of de (mobiele) telefoon, zoals:

• negatieve berichten rondsturen over een persoon, per sms of e-mail;
• seksueel getinte berichten of plaatjes sturen;
• opbellen en lastig vallen;
• kwetsende of bedreigende e-mails sturen;
• bedreigingen of lastig vallen via chatprogramma’s;
• beledigende pagina’s met foto’s, video’s of persoonlijke gegevens van het slachtoffer op internet plaatsen (bijvoorbeeld op YouTube);
• op een forum of vrij bewerkbare pagina’s (zoals Wikipedia) beledigende of bedreigende informatie plaatsen.

Van cyberpesten zijn verschillende definities beschreven. In 2004 zijn de eerste internationale wetenschappelijke artikelen over cyberpesten verschenen. Kiriakidis stelde in zijn review op basis van de definities in de geïncludeerde artikelen de volgende definitie op ([30]):
Cyberbullying is the exposure, repeatedly and over time, to negative actions on the part of one or more other individuals. Negative actions are defined as: when someone intentionally inflicts, or attemps to inflict, injury or discomfort upon another through the medium of electronic text.
Cyberpesten is de blootstelling, herhaaldelijk en voortdurend, aan negatieve acties door een of meerdere andere personen. Negatieve acties worden gedefinieerd als: wanneer iemand opzettelijk letsel of ongerief aanbrengt of probeert aan te brengen bij de ander door middel van elektronische tekst of beeld.

Cyberpesten verschilt van traditioneel pesten. Het is vaak anoniem en de cyberpesters zien de emotionele reactie van het slachtoffer niet. Anonieme cyberpesters zijn moeilijk te identificeren en daardoor is de kans op straf voor hen klein, waardoor ze mogelijk meer en heftiger pesten. Bijna de helft van de cyberslachtoffers weet niet wie de pester is. Daarbij komt dat er weinig supervisie is op de elektronische communicatie, met name bij sms-/tekstberichten. En al is er goede supervisie, dan is het moeilijk om pesten te signaleren. Cyberpesten kan de hele dag doorgaan, ook bij het slachtoffer thuis, terwijl traditioneel pesten vaak (maar niet uitsluitend) gebonden is aan school ([30]). Het is belangrijk hier te vermelden dat cyberpesten een sterke overlap in prevalentie vertoond met traditioneel pesten ([75]). Cyberpesten staat niet op zichzelf. Cyberslachtoffers zijn bijna altijd in de klas ook slachtoffer op een traditionele manier. Vaak ook van dezelfde leerlingen, omdat leerlingen op internet naar sites gaan, zoals Facebook of Twitter, of via een groep binnen WhatsApp, waar ze hun eigen pesters weer tegenkomen. De oplossing voor cyberpesten is dan ook vaak dezelfde als die voor traditioneel pesten.

2.2.1 Prevalentie van spreiding

Een substantieel deel van de schoolgaande kinderen wordt gepest of pest zelf. Cijfers over de prevalentie van pesten lopen uiteen, doordat de gebruikte definities verschillen, de studieopzet wisselt en de gehanteerde meetinstrumenten niet overeenstemmen in de uitgevoerde studies. In Nederland komt uit verschillende studies naar voren dat 16 tot 27% van de kinderen wordt gepest [1][19]. 

Een internationale cohortstudie in 11 Europese landen toont dat gemiddeld 20,6% van de kinderen van 8 tot 18 jaar last heeft van pesten. Dit percentage is onder de 1850 Nederlandse kinderen significant meer: 26,6% (OR 1,68 [1,38-2,01] )[1]. Fekkes toonde in zijn onderzoek onder 2766 Nederlandse kinderen in de leeftijd van 9 tot 11 jaar dat 16,2% regelmatig (een paar keer per maand of meer) werd gepest [19]. Enkele studies hebben gekeken of de prevalentie door de jaren heen verschilt. In een Scandinavische studie werd onder kinderen van 2 tot 17 jaar een kleine stijging van de prevalentie van pesten geobserveerd, van 13,7% in 1984 naar 16,4% in 1996 [39]. Santalahti vond onder 8-jarige Finse kinderen echter een daling van het aantal kinderen dat pest of gepest werd in 1999 en opzichte van 1989 [44]. Een deel van de kinderen pest én wordt gepest. Nansel observeerde onder 15.686 kinderen in de VS dat 29,9% betrokken was bij pesten: 13,0% als pester, 10,6 als gepeste en 6,3% als zowel pester als gepeste [38].

2.2.2 Verschil in pestgedrag per leeftijd en per geslacht

De prevalentie van pesten neemt gedurende de basisschoolleeftijd toe, heeft een piek op de leeftijd van 8 tot 11 jaar en neemt vervolgens weer af gedurende de middelbareschoolleeftijd [11][20][63].
Een cohortstudie in Nederland toonde de volgende prevalenties van pesten voor afzonderlijke leeftijdsgroepen: in de leeftijd van 8 tot 11 jaar werd 30,9% gepest, op 12- tot 15-jarige leeftijd 24,7% en op 16- tot 18-jarige leeftijd 22,4% [1]. 

Finkelhor onderzocht onder 2030 kinderen uit de Verenigde Staten in de leeftijd van 2 tot 17 jaar het voorkomen van pesten. Hij toonde aan dat pesten niet continu met de leeftijd toeneemt. Fysiek pesten kwam het meeste voor in de leeftijdsgroep van 6 tot 9 jaar. Emotioneel pesten bereikt ook in de leeftijdsgroep van 6 tot 9 jaar het hoogste aantal, maar blijft even hoog in de leeftijd van 10 tot 13 jaar en neemt daarna af in de leeftijd van 14 tot 17 jaar. Wel werd opgemerkt dat het herkennen van pesten niet op alle leeftijden gelijk werd onderzocht en zelfgerapporteerd of oudergerapporteerd is, waardoor de resultaten beïnvloed kunnen zijn [20]. Onderzoek van Nansel bevestigt het patroon naar leeftijd [38]. Olweus liet ook zien dat op de leeftijd van 8 tot 10 jaar meer kinderen gepest worden. Echter dit verschil wordt niet gezien bij de pesters, omdat oudere kinderen geregeld jongere kinderen pesten[41].

In meerdere onderzoeken is aangetoond dat meer jongens dan meisjes pesten of worden gepest, vooral op jonge leeftijd. Direct (fysiek) pesten komt meer voor bij jongens, indirect pesten door roddelen en het manipuleren van vriendschappen (o.a. buitensluiten of vriendinnen afpakken) komt even vaak voor bij jongens als bij meisjes [57]. 
Als aan kinderen/jongeren in de leeftijd van 8 tot 18 jaar wordt gevraagd naar de definitie van pesten, rapporteren jongere kinderen vaker direct pesten. Indirect pesten wordt meer door oudere kinderen en meisjes genoemd [78]. Pesten bij 0- tot 4-jarigen wordt beschreven in sectie 2.3 ‘Pesten bij 0-4-jarigen’.

Al op jonge leeftijd begint de sociale interactie tussen kinderen in groepsverband. De plaatsen waar kleine kinderen onder de 4 jaar het meest in groepsverband met elkaar in aanraking komen, zijn de kinderopvang en de peuterspeelzaal. Signalering van (voorlopers van) pestgedrag bij deze groep kan mogelijk bruikbaar zijn voor vroegtijdige interventie.
Daarnaast kan een mogelijke relatie tussen opvoedstijl en de ontwikkeling van pestgedrag aanleiding geven tot het vroegtijdig ondersteunen van ouders in de opvoeding.

Agressief of externaliserend gedrag voor het vierde jaar en de relatie met opvoedstijl en pestgedrag

Agressief of externaliserend gedrag bij kinderen onder de 4 jaar omvat de volgende kenmerken:

1. duwen, trekken, slaan, schoppen, gooien;
2. dingen afpakken;
3. weigeren te delen;
4. met woorden iemand proberen te kwetsen [16]
    

Dergelijke agressieve gedragingen kunnen onderdeel zijn van een normale ontwikkelingsfase. Jonge kinderen kunnen agressief gedrag vertonen en ouders kunnen hun kinderen leren om het agressieve gedrag te begrenzen. Als dat proces verstoord is, kan er sprake zijn van externaliserend en agressief probleemgedrag.

Zie Evidence voor onderbouwing

Voor het opsporen van pestgedrag is het van belang om de risicofactoren goed te kennen. Daarnaast kan voor preventie van de ontwikkeling van pestgedrag inzicht in de risicofactoren helpen bij het identificeren van kinderen die mogelijkerwijs een groter risico lopen om te worden gepest of te pesten. Kinderen die risico lopen en eventueel hun ouders kunnen worden doorverwezen voor hulp. In dit deel worden de risicofactoren van pesten beschreven die in de literatuur naar voren komen of die bekend zijn bij de experts. Deze worden beoordeeld op hun bruikbaarheid in de JGZ.
Daarnaast wordt gekeken of er al op jonge leeftijd specifieke kenmerken zijn waarvan bekend is dat die pestgedrag op latere leeftijd voorspellen. Verder wordt onderzocht of er factoren zijn in relatie tot culturele aspecten en diversiteit die van invloed zijn op pesten en gepest worden.

Samenvatting van de literatuur

Risicofactoren voor gepest worden – kindfactoren

Angst, depressie en teruggetrokken gedrag

Reijntjes beschrijft in een review van 18 cohortonderzoeken de relatie tussen internaliserende problemen (o.a. angst, depressie, teruggetrokken verlegen gedrag) en pesten [42]. Deze review richt zich specifiek op longitudinale onderzoeken zodat er een betere interpretatie kan worden gegeven aan de richting van de causale verbanden, namelijk of internaliserende problemen voorafgaan aan pesten of dat internaliserende problemen een gevolg zijn van pesten. In de meta-analyse van de resultaten worden de gegevens van 13.978 jongeren betrokken. De resultaten van de verschillende onderzoeken laten zien dat internaliserende problemen zoals depressie, angst en teruggetrokkenheid bij kinderen de kans om te worden gepest vergroten. De effectgrootte hiervan is klein tot middelgroot.

Obesitas

Griffiths onderzocht in een prospectieve cohortstudie de relatie tussen obesitas en pesten [23]. Zowel jongens als meisjes met obesitas liepen een verhoogd risico om later gepest te worden. Ook uit een crosssectioneel onderzoek van Analitis kwam naar voren dat kinderen met overgewicht en obesitas vaker worden gepest [1].

ADHD

Holmberg onderzocht de relatie tussen ADHD en pesten [25]. Uit dit crosssectionele onderzoek kwam naar voren dat kinderen met ADHD vaker worden gepest. Eenzelfde associatie werd gevonden in een crosssectioneel onderzoek van Nordhagen, waaruit naar voren kwam dat hyperactieve kinderen een grotere kans (OR = 8,8 – 10,8) liepen om te worden gepest [39].

Motorisch onhandige en prematuur geboren kinderen

Bejerot onderzocht de relatie tussen motorische onhandigheid en gepest worden. Uit het retrospectieve onderzoek kwam naar voren dat kinderen die minder goed presteerden tijdens de gymnastieklessen een veel grotere kans liepen om te worden gepest [4]. In een Nederlands onderzoek van Janssen onder 11- tot 14-jarige tieners komt naar voren dat retrospectief gemeten slecht motorisch functioneren op 4- en 5-jarige leeftijd samenging met vaker gepest worden op 11- tot 14-jarige leeftijd [27]. Uit ditzelfde onderzoek kwam ook naar voren dat kinderen die op jonge leeftijd (voor hun 4e jaar) motorisch onhandig waren, vaker op 10- tot 12-jarige leeftijd werden genegeerd door hun leeftijdsgenoten (Jaspers, 2012).
Uit onderzoek van Nadeau komt naar voren dat prematuur geboren kinderen en kinderen met cerebrale parese veel vaker gepest worden [37]. Dit laatste kan komen door een bepaald gevolg van prematuriteit en cerebrale parese, namelijk de motorische onhandigheid.

Stotteren

Uit crosssectioneel onderzoek van Davis onder 8- tot 14-jarige kinderen komt naar voren dat kinderen die stotteren vergeleken met kinderen die niet stotteren vaker door hun klasgenoten worden aangemerkt als ‘gepeste’ kinderen (38% vs. 11%). Kinderen die stotteren werden door medeleerlingen tweemaal zo vaak beoordeeld als ‘verworpen’ (44% vs. 19%) en veel minder vaak als ‘populair’ (6% vs. 26%) in vergelijking met kinderen die niet stotteren [13].

Autisme

Uit een crosssectioneel onderzoek van Twyman komt naar voren dat kinderen met autisme vaker worden gepest dan kinderen zonder autisme (29% vs. 9%). Kinderen met autisme werden ook vaker buitengesloten (28% vs. 9%) [48].

Etniciteit

In verschillende onderzoeken is gekeken naar de invloed van etniciteit op pestgedrag. Uit een Nederlands onderzoek van Vervoort komt naar voren dat kinderen van etnische minderheden minder vaak worden gepest en dat er geen verschil is in actief pesten tussen kinderen van de etnische minderheid en de etnische meerderheid in een klas [51]. Verder kwam naar voren dat er meer kinderen worden gepest in etnisch gevarieerde klassen. In een onderzoek van Spriggs onder jongeren in de VS komen geen grote verschillen in prevalentie van pesten en gepest worden tussen verschillende etnische groepen naar voren [47]. Ook in Brits onderzoek van Wolke komt naar voren dat kinderen uit etnische minderheden niet vaker worden gepest [53].

Homoseksualiteit

Uit een onderzoek van Birkett komt naar voren dat homoseksuele kinderen een groter risico lopen om te worden gepest. Uit dit onderzoek kwam ook naar voren dat op scholen met een positief schoolklimaat dit risico minder groot is [6].

Cyberpesten

Uit de literatuur komen geen duidelijke risicofactoren naar voren die specifiek gerelateerd zijn aan cyberpesten. Uit een onderzoek van Wang naar verschillende vormen van pesten, waaronder cyberpesten, komt wel naar voren dat cyberpesten vaak samengaat met andere vormen van pesten [52]. Salmivalli (2011) geeft aan dat cyberpesten een sterke overlap in prevalentie vertoond met traditioneel pesten.

Risicofactoren voor gepest worden – ouderfactoren

Mishandeling/verwaarlozing

Uit verschillende onderzoeken komt naar voren dat mishandelde of verwaarloosde kinderen een groter risico lopen om te worden gepest. Shields vond in een crosssectionele studie dat verwaarloosde kinderen vaker werden gepest [45]. In een crosssectioneel onderzoek van Mohapatra kwam naar voren dat meisjes waarvan de ouders in contact waren met de kinderbescherming (Child Protective Services) vaker werden gepest [34]. Bowes vond in een crosssectioneel onderzoek dat kinderen die het slachtoffer waren van kindermishandeling of waarbij sprake was van huiselijk geweld vaker gepest werden [8].

Meer agressie en conflict binnen het gezin

Uit een crosssectioneel onderzoek onder adolescente jongens van Baldry kwam naar voren dat in gezinnen met ouders die veel in conflict waren en ouders met een autoritaire opvoedstijl die vaak straffend handelen de kinderen een groter risico liepen om gepest te worden [55].

Lage sociaaleconomische status

Uit verschillende onderzoeken komt naar voren dat kinderen uit gezinnen met een lage sociaaleconomische status vaker betrokken zijn bij pestgedrag. In onderzoek van Due kwam ook naar voren dat een lage sociaaleconomische status samenging met vaker gepest worden [14]. Uit het Nederlandse longitudinale TRAILS-onderzoek kwam naar voren dat kinderen uit gezinnen met een lage sociaaleconomische achtergrond een grotere kans hebben om gepest te worden [27].

Risicofactoren voor gepest worden – omgevingsfactoren

Schoolgrootte

Er zijn relatief weinig onderzoeken die ingaan op het type school en het aantal gepeste leerlingen. In een longitudinaal cohortonderzoek van Bowes kwam naar voren dat pesten vaker voorkomt op grotere scholen [8]. 

Risicofactoren om te pesten – kindfactoren

ADHD

Holmberg onderzocht de relatie tussen ADHD en pesten [25]. Uit dit crosssectionele onderzoek kwam naar voren dat kinderen met ADHD vaker andere kinderen pesten. Eenzelfde resultaat werd gevonden in een crosssectioneel onderzoek door Nordhagen, waarbij hyperactieve kinderen een grotere kans liepen om anderen te pesten [39]. In een crosssectioneel onderzoek van Montes komt naar voren dat kinderen met ADHD veel vaker andere kinderen pesten in vergelijking met kinderen zonder ADHD [35]. Uit dit onderzoek kwam verder naar voren dat kinderen met ADHD én autisme een nog hoger risico hadden om zelf andere kinderen te pesten.

Obesitas

Griffiths onderzocht in een prospectieve cohortstudie de relatie tussen obesitas en pesten. De resultaten gaven aan dat jongens met overgewicht een verhoogd risico hadden om later andere kinderen te pesten. Bij meisjes werd dit verhoogde risico niet gevonden [23].

Autisme

Uit een crosssectioneel onderzoek van Twyman komt naar voren dat kinderen met autisme niet vaker andere kinderen pesten (7% vs. 7%) in vergelijking met kinderen zonder autisme [48]. In een crosssectioneel onderzoek van Montes komt naar voren dat kinderen met autisme én ADHD een hoger risico hadden om zelf andere kinderen te pesten [35].

Risicofactoren om te pesten – ouderfactoren

Mishandeling/verwaarlozing

Uit verschillende onderzoeken komt naar voren dat mishandelde of verwaarloosde kinderen een groter risico lopen om zelf te pesten. Uit het crosssectionele onderzoek van Shields komt naar voren dat verwaarloosde kinderen vaker pesten [45]. In een crosssectioneel onderzoek van Mohapatra kwam naar voren dat zowel jongens als meisjes waarvan de ouders in contact waren gekomen met de kinderbescherming (Child Protective Sevices) vaker zelf actief pesten [34]. Ook Duke vond in een crosssectioneel onderzoek dat jongeren die aangaven vroeger te zijn misbruikt of mishandeld vaker zelf pesten [15]. Bowes vond ook dat kindermishandeling en huiselijk geweld samengingen met vaker pesten [8].

Meer agressie en conflict binnen het gezin

Uit crosssectioneel onderzoek van Baldry kwam naar voren dat in gezinnen met ouders die veel in conflict waren en ouders die een autoritaire opvoedstijl hanteren en vaak straffend handelen de kinderen vaker zelf actief pesten [55].

Alleenstaande ouders

Nordhagen vond in een crosssectioneel onderzoek dat kinderen van alleenstaande ouders een groter risico lopen om zelf actief te pesten [39].

Lage sociaaleconomische status

Uit het Nederlandse longitudinale TRAILS-onderzoek kwam naar voren dat kinderen uit gezinnen met een lage sociaaleconomische achtergrond een grotere kans hebben om andere kinderen te pesten [27]. Nordhagen vond dat kinderen van laagopgeleide ouders vaker zelf pesten [39].

Risicofactoren om te pesten – omgevingsfactoren

Schoolniveau

Jongeren in het voortgezet onderwijs pesten vaker als zij op een lager niveau onderwijs (vmbo) zitten in vergelijking met jongeren op een hoger type onderwijs (havo/vwo) [36].

Beschermende factoren bij gepeste en pestende kinderen

Uit de literatuur is ook een aantal beschermende factoren bekend. Uit het onderzoek van Bowes komt naar voren dat warmte binnen het gezin en een positieve emotionele thuissituatie een beschermende werking kunnen hebben tegen de negatieve emotionele gevolgen bij kinderen die worden gepest [9]. Uit het Nederlandse longitudinale TRAILS-onderzoek komt naar voren dat jongeren uit tweeoudergezinnen minder vaak betrokken zijn bij pestgedrag [27].
Verder komt uit de literatuur naar voren dat het hebben van (verdedigende) vrienden een beschermende factor is, zowel voor het risico om gepest te worden als voor de negatieve gevolgen van pesten zoals internaliserende problemen [24], ; [75].

Overige overwegingen

• Kinderen met depressieve klachten lopen een groter risico om gepest te worden. Het is van belang om deze kinderen proactief weerbaarder te maken tegen mogelijk toekomstig pestgedrag. Als zij ook nog worden gepest, is het nog moeilijker voor deze kinderen om van hun depressie af te komen.
• Er zijn geen aanwijzingen dat kinderen die gepest worden later een grotere kans lopen om zelf te pesten. Wel zijn er risicofactoren – bijvoorbeeld ADHD – die samengaan met een grotere kans op zowel gepest worden als op pesten. Kinderen kunnen op basis van deze risicofactoren dus een grotere kans lopen om gepest te worden en om zelf te pesten.
• Door de ontwikkelaars en experts uit het veld wordt opgemerkt dat leerlingen die afwijken van het gemiddelde, die opvallen of kwetsbaar lijken, meer risico lopen om gepest te worden.
• De risicofactoren die hierboven bij de conclusies zijn vermeld zijn niet uitputtend. Er zijn waarschijnlijk meer risicofactoren, maar deze zijn niet of onvoldoende onderzocht.

Signaleren kan door gebruik te maken van een signaleringsinstrument, een gestructureerde anamnese of een combinatie van beide. Om pesten te signaleren zijn handvatten nodig voor de JGZ. In dit hoofdstuk worden de signaleringsinstrumenten die beschreven zijn in de literatuur of bekend zijn bij de experts beschreven en beoordeeld op hun bruikbaarheid in de JGZ. Daarnaast wordt gekeken met welke specifieke anamnestische vragen de hulpverlener pesten kan signaleren.
Vraag c van de uitgangsvraag zal beantwoord worden op basis van de literatuurbespreking uit sectie 5, Gevolgen van pesten, en sectie 3, Risicofactoren voor pesten.

Op basis van de beschikbare literatuur en expertopinie is gesteld:

De uitgangsvragen zijn gebaseerd op de knelpuntenanlyse onder o.a. JGZ-professionals. De uitgangsvragen worden beantwoord in de onderbouwing die de basis is voor de aanbevelingen.

Om pesten te kunnen opsporen is het van belang om de belangrijkste lichamelijke, emotionele en sociale gevolgen te kennen. Daarnaast kan kennis over de korte- en langetermijngevolgen van belang zijn bij het adviseren, doorverwijzen en motiveren van ouders en kinderen die betrokken zijn bij pestgedrag. In dit hoofdstuk worden de gevolgen van pesten beschreven die in de literatuur naar voren komen of die bekend zijn bij de experts. Vervolgens worden ze beoordeeld op hun bruikbaarheid in de JGZ. Daarnaast wordt gekeken of er specifieke gevolgen bekend zijn voor verschillende leeftijdsgroepen.

Internationaal zijn er diverse antipestprogramma’s voor scholen ontwikkeld. Ook in Nederland zijn diverse antipestprogramma’s ontwikkeld, veelal gebaseerd op succesvolle internationale programma’s. Een aantal van de in Nederland beschikbare programma’s is wetenschappelijk onderzocht op effectiviteit. In dit thema wordt een beeld geschetst van de effectiviteit van deze programma’s. Het betreft hier de volgende programma’s:

School- en klasprogramma’s

In Nederland is voor scholen een aantal programma’s beschikbaar die nationaal of internationaal zijn geëvalueerd op effectiviteit. Het KiVA-programma en de PRIMA-methode zijn zogenaamde schoolbrede programma’s, die zich richten op de gehele school. Voor de PRIMA-methode zijn in Nederlands onderzoek enkele positieve effecten gevonden op pestgedrag, voor het KiVA-programma zijn in Finland zeer positieve effecten gevonden op pestgedrag. Daarnaast zijn er programma’s beschikbaar op het niveau van de klas. Dit betreft onder andere de Kanjertraining, het PAD-leerplan en Taakspel. Dit zijn minder uitgebreide interventies dan de schoolbrede programma’s en ze bestaan vooral uit een curriculum voor de leerlingen op het niveau van de klas. Kanjertraining, PAD of Taakspel kan worden ingezet als men een probleem binnen een klas wil aanpakken. Voor de Kanjertraining zijn onder andere gunstige effecten gevonden op de positieve sociale interactie tussen leerlingen. Voor het PAD-leerplan zijn met name in internationaal onderzoek gunstige effecten van het programma gevonden op verschillende emotionele en gedragsuitkomstmaten. Voor Taakspel zijn gunstige effecten gevonden op het verminderen van gedragsproblemen en het vergroten van de positieve sociale interactie in de klas.

Beknopte beschrijving van de programma’s

KiVa
Het KiVa-programma (KiVa betekent ‘leuk’ in het Fins) is ‘vooral gericht op de omstanders van pesten. Het idee achter het programma is dat pesten in stand gehouden wordt wanneer omstanders het pestgedrag niet afkeuren of zelfs aanmoedigen. KiVa heeft daarom als doel juist de houding van omstanders te beïnvloeden: als zij laten zien dat ze tegen het pesten zijn en het slachtoffer steunen, zal het pestgedrag afnemen’ (Van Rooijen, 2010). 

Het KiVa-programma (Huitsing & Veenstra, 2012b) is theoretisch goed onderbouwd en omvat onder andere een lesprogramma voor de leerlingen van groep 5 en 6, een training voor de docenten, een handleiding voor het omgaan met pestincidenten en een informatiefolder voor de ouders.

In Nederland is het KiVa-antipestprogramma in 2012 geïntroduceerd door de Rijksuniversiteit Groningen en wordt momenteel een effectonderzoek uitgevoerd in samenwerking met een aantal partners uit de onderwijspraktijk (www.kivaschool.nl). 

Zie voor onderbouwing de Evidence.

PRIMA 
De PRIMA-methode (PRIMA staat voor proefimplementatie antipestbeleid) is een schoolbreed programma met antipestmaatregelen op schoolniveau, groepsniveau en individueel niveau. Scholen en docenten worden gedurende een periode van twee jaar getraind en begeleid door een daartoe opgeleide PRIMA-trainer. Zowel leerkrachten als leerlingen als ouders worden betrokken bij het programma. Het doel is om hierbij te komen tot een langdurig antipestbeleid dat wordt opgenomen in het algemene beleid van de school.

De Erkenningscommissie Interventies  – deelcommissie Jeugdgezondheidszorg, preventie en gezondheidsbevordering – heeft de PRIMA-methode als ‘waarschijnlijk effectief’ erkend (zie Databank Effectieve Interventies).

Zie voor onderbouwing de Evidence

Kanjertraining
Het programma Kanjertraining, dat zowel in klassen op scholen wordt gegeven als na schooltijd voor groepen individuele leerlingen en hun ouders, heeft tot doel sociaal vaardig gedrag te stimuleren, sociale problemen zoals pesten, conflicten, uitsluiting en sociaal teruggetrokken gedrag te voorkomen of te verminderen en het welbevinden te vergroten bij kinderen en jongeren.

De Kanjertraining is bedoeld voor kinderen die thuis en/of op school ‘niet lekker in hun vel zitten’. Het belangrijkste doel van de Kanjertraining is dat een kind positief over zichzelf en de ander leert denken. Als gevolg hiervan heeft het kind minder last van sociale stress. Het programma is bedoeld voor kinderen en jongeren die in meer of mindere mate problemen hebben in de omgang met anderen en voor hun klasgenoten. De Kanjertraining wordt om de week gegeven in gemiddeld 10 lessen van 1,5 uur (per schooljaar). De methode bestaat uit het oefenen van sociale vaardigheden, het discussiëren over morele dilemma’s en sociale cognities, rollenspelen met behulp van vier petten en vertrouwensoefeningen. De petten staan voor vier typen gedrag of copingstrategieën [82].

Zie voor onderbouwing de Evidence

PAD
Het Programma Alternatieve Denkstrategieën (PAD) is een programma om de sociaal-emotionele ontwikkeling te stimuleren van kinderen van 4 tot 12 jaar in het regulier en speciaal basisonderwijs [60]. PAD is een vertaling en bewerking van het Amerikaanse leerplan ‘Promoting Alternative Thinking Strategies’ (PATHS). Dit programma is door de Erkenningscommissie Interventies  beoordeeld als ‘waarschijnlijk effectief’. Kijk voor de laatste beoordeling van PAD  (2023) in de Databank Effectieve Interventies.

Zie voor onderbouwing de Evidence

Taakspel
Het doel van Taakspel is het creëren van een positief en veilig klassenklimaat, het bevorderen van taakgericht gedrag en het reduceren van regelovertredend gedrag [50]. Taakspel is niet ontwikkeld als antipestprogramma, maar kan door verbetering van het klassenklimaat wel het risico op pesten reduceren. Het programma is geschikt voor groep 3 t/m 8 van de basisschool en richt zich op alle leerlingen van de klas. In het programma werken kinderen in kleine groepjes samen, waarbij zij zich zo goed mogelijk aan positief gestelde regels dienen te houden. Taakspel wordt door de leerlingen meerdere keren per week gespeeld gedurende het hele schooljaar.

Zie voor onderbouwing de Evidence

Overige beschikbare programma’s

Naast de hierboven genoemde vier programma’s is er nog een aantal programma’s of methoden beschikbaar in Nederland. Het is mogelijk dat deze methoden werkzaam zijn in het voorkomen of terugdringen van pestgedrag, maar hiernaar is geen wetenschappelijk onderzoek verricht. 
Het betreft hier onder andere de programma’s: 

1) De Vreedzame School; 
2) het Marietje Kessels Project; 
3) de Vijfsporenaanpak van Bob van der Meer.

Het programma van De Vreedzame School kan een rol spelen in het voorkomen van pesten op scholen. 
Doelen van dit programma zijn 
1) het nastreven van een positief sociaal klimaat, 
2) iedereen in school leren om constructief om te gaan met conflicten, en 
3) kinderen meer (sociale) verantwoordelijkheid geven in klas en school.

Het hart van De Vreedzame School wordt gevormd door een lessenserie die bestaat uit een wekelijkse les of activiteit in alle groepen (van groep 1 t/m 8) van 30 tot 45 minuten. Er zijn nog geen effectstudies naar De Vreedzame School afgerond. Indicaties dat het programma effectief is komen vooral uit de zogeheten Veiligheidsthermometer. In de stad Utrecht wordt jaarlijks de veiligheidsbeleving op scholen nagegaan via de Veiligheidsthermometer, een vragenlijst voor leerlingen en leerkrachten. Uit deze jaarlijkse metingen komt naar voren dat op scholen waar het programma De Vreedzame School wordt uitgevoerd het verbale of fysieke geweld alsmede het gepest worden verminderen in vergelijking met scholen die het programma niet doen. Er zijn echter geen duidelijke effectgroottes gepubliceerd.

Het Marietje Kessels Project is beoordeeld als een theoretisch goed onderbouwd programma, hetgeen impliceert dat het goed beschreven is en aannemelijk is dat met dit programma het gestelde doel kan worden bereikt (Deelcommissie Jeugdgezondheidszorg, preventie en gezondheidsbevordering). Het gestelde doel betreft in dit project het vergroten van de fysieke en mentale weerbaarheid van leerlingen in de hoogste twee groepen van het basisonderwijs.
Er is één quasi-experimentele studie uitgevoerd naar de effectiviteit van het Marietje Kessels Project (Van der Vegt, Diepeveen, Klerks, Voorpostel & De Weerd, 2001). Op basis van de respons van de kinderen is geconcludeerd dat het aantal slachtoffers van pesten en schelden niet is afgenomen, terwijl ook de vragen over dadergedrag geen duidelijke ontwikkeling laten zien. Volgens de leerkrachten zou het pesten echter wel zijn afgenomen (Van der Vegt et al., 2001). Er zijn geen RCT’s gevonden waarin onderzoek is gedaan naar de effectiviteit van het Marietje Kessels Project.

De Vijfsporenaanpak is ontwikkeld door Bob van der Meer en omvat een antipestbeleid voor scholen. De Vijfsporenaanpak is gericht op de verschillende partijen die betrokken zijn bij pesten: het gepeste kind, de pester, de ouders, de klasgenoten en de leerkrachten.
De verschillende aandachtspunten zijn:

1. de algemene verantwoordelijkheid van de school;
2. steun bieden aan het kind dat gepest wordt;
3. steun bieden aan het kind dat zelf pest;
4. de middengroep (de rest van de klas) betrekken bij de oplossingen van het pestprobleem;
5. de ouders van het gepeste en het pestende kind steunen.

Er is geen wetenschappelijk onderzoek verricht naar de effectiviteit van de Vijfsporenaanpak.

Effectieve componenten van antipestprogramma’s

Farrington & Ttofi hebben in een systematische review de effectiviteit van een groot aantal antipestprogramma’s onderzocht [86]. Hierbij hebben zij ook in kaart gebracht welke programma-elementen belangrijk zijn voor het effectief voorkomen of verminderen van pestgedrag. Farrington & Ttofi concluderen het volgende. De belangrijkste programma-elementen die waren gecorreleerd met een afname van pesten waren:

• Oudertraining/bijeenkomsten voor ouders (dit bestond bijvoorbeeld uit informatieavonden, educatieve presentaties voor ouders of vergaderingen met de leerkracht, waarin ouders informatie kregen over initiatieven rondom pesten op school). 
• Verbeterd toezicht op het schoolplein. 
• Disciplinerende methoden. 
• Classroom-management (klasbeheer; het gaat hier om technieken die binnen de klas toegepast kunnen worden om pestgedrag op te sporen en aan te pakken).
• Training van leerkrachten. 
• Klassikale regels tegen pesten.
• Schoolbeleid tegen pesten.
• Schoolbrede bijeenkomsten over pesten. 
• Informatie voor ouders (folders over pesten e.d.) 
• Coöperatief groepswerk (hierbij gaat het om de samenwerking tussen verschillende professionals (meestal tussen leerkrachten en andere professionals) in het werken met kinderen die pesten en kinderen die gepest worden).
• Uit het onderzoek bleek verder dat programma’s meer effect hadden als zij
• een groter aantal van deze elementen omvatten, langer duurden en
• intensiever werden uitgevoerd.

Uitleg elementen:

Oudertraining/bijeenkomsten voor ouders
Informatieavonden, educatieve presentaties voor ouders of vergaderingen met de leerkracht waarin ouders informatie krijgen over initiatieven rondom pesten op school.

Verbeterd toezicht op het schoolplein
Extra toezicht op ‘hotspots’ en ‘hot-times’, pesten komt meer voor tijdens het speelkwartier en de lunch.

Disciplinerende methoden
Straffen toepassen bij een pestproblemen (grenzen stellen); vaak gaat dit in combinatie met niet-straffende methoden.

Classroom-management
Technieken die binnen de klas toegepast kunnen worden om pestgedrag op te sporen en aan te pakken.

Training van leerkrachten
Cursus, workshop of training gericht op kennis van en vaardigheden voor het opsporen en aanpakken van pestgedrag.

Klassikale regels tegen pesten
Gebruik van regels tegen pesten die de leerlingen moeten opvolgen. Bij het opstellen van de regels kunnen de leerlingen betrokken worden. Ook kunnen de regels zichtbaar in de klas worden opgehangen.

Schoolbeleid tegen pesten

• Een formeel antipestbeleid op de school.
• Schoolbrede bijeenkomsten over pesten 
• Voorlichting over pesten geven aan de leerlingen. Als vooraf een vragenlijst over pesten wordt afgenomen, kan in deze bijeenkomst toegelicht worden hoe vaak pesten voorkomt op de school.

Informatie voor ouders
Folders over pesten, verwijzen naar websites.

Coöperatief groepswerk
Hierbij gaat het om de samenwerking tussen verschillende professionals (meestal tussen leerkrachten en andere professionals) in het werken met kinderen die pesten en kinderen die gepest worden

Op www.pestweb.nl staan praktische tips en adviezen voor de invulling van deze elementen, zoals een overzicht van beschikbare trainingen voor leerkrachten, een protocol voor cyberpesten en informatie voor ouders.

Wat zijn de taken van de jeugdverpleegkundige, jeugdarts en doktersassistent met betrekking tot pesten?

Voor het beantwoorden van deze vraag is gebruikgemaakt van de mening van experts en van zogenoemde grijze literatuur (zoals rapporten, scripties en dissertaties). De uiteindelijke mate van bewijs is D (mening van deskundigen).

Taken JGZ-medewerkers bij preventie, signalering en aanpak van pesten

Preventie pesten tijdens contactmomenten – signalering risicofactoren
Tijdens de contactmomenten dienen JGZ-medewerkers alert te zijn op de aanwezigheid van mogelijke risicofactoren voor pesten (zie hoofdstuk 3, Risicofactoren voor pesten). De risicofactoren dienen op jonge leeftijd al aandacht te krijgen en duidelijk zichtbaar gemaakt te worden in de hele lijn van zorg JGZ 0-19 jaar. Indien risicofactoren bij het betreffende kind aanwezig zijn, dient door de JGZ-medewerker een afweging te worden gemaakt of voor het kind behoefte is aan aanvullende zorg. Dit kan bijvoorbeeld een training in sociale vaardigheden of weerbaarheid zijn – zoals de Kanjertraining.

Signalering via vragenlijsten en triage

Gezien de veranderingen binnen de JGZ, zoals flexibilisering van de werkwijze en taakherschikking, worden niet alle kinderen meer standaard op reguliere contactmomenten gezien. Bij de huidige nieuwe vormen wordt onder andere gebruikgemaakt van vragenlijsten om te monitoren hoe het met het kind gaat en of extra zorg nodig is. Het is voor het volgen van de JGZ-richtlijn Pesten belangrijk dat deze vragenlijsten items bevatten die ingaan op pesten en verwante risicofactoren. Een veel gebruikte vragenlijst is de SDQ (Strengths and Difficulties Questionnaire). Binnen de SDQ zijn meerdere vragen opgenomen die aansluiten bij het onderwerp pesten. Bijvoorbeeld het item ‘Andere kinderen of jongeren pesten of treiteren mij’ en items die meer ingaan op signalen van pesten zoals ‘Ik heb vaak hoofdpijn, buikpijn of ik ben misselijk’ of ‘Ik heb minstens één goede vriend of vriendin’. Juist omdat meerdere items gericht zijn op zowel pesten als aan pesten verwante aspecten kan ook door middel van een vragenlijst zoals de SDQ een initiële screening worden afgenomen. Veelal wordt de SDQ in de huidige praktijk al afgenomen. De antwoorden op deze items kunnen aanleiding geven om het kind uit te nodigen voor een verdiepend gesprek. In zo’n gesprek kan vervolgens een uitgebreidere anamnese plaatsvinden om te achterhalen of er sprake is van bijvoorbeeld een pestprobleem. Indien dit daadwerkelijk het geval is, kan het stappenplan zoals beschreven in het stroomschema in gang worden gezet.

Signalering pesten tijdens contactmomenten

Tijdens de contactmomenten dienen JGZ-medewerkers alert te zijn op de mogelijkheid dat een kind gepest wordt of zelf pest. De JGZ-medewerker dient expliciet naar pesten te vragen, zoals in hoofstuk 5 beschreven. Een vermoeden van pesten kan ook ontstaan op basis van aanwezige kenmerken die zijn gerelateerd aan pesten (zie ook hoofdstuk 3, Gevolgen van pesten, en hoofdstuk 4, Risicofactoren voor pesten). Bij de aanwezigheid van dergelijke kenmerken is het van belang dat de JGZ-medewerker goed doorvraagt naar pesten, zoals in het thema Signalering van pesten is beschreven.
Bij kinderen van 8 jaar en ouder dient in elk geval expliciet naar cyberpesten te worden gevraagd. Naast de vraag: ‘Hoeveel computer je?’ kan gevraagd worden naar ‘Krijg je weleens vervelende dingen via je mobiele telefoon of internet gestuurd?’ en ‘Stuur je zelf weleens negatieve berichten naar anderen?’
Diverse ketenpartners van de JGZ hebben mogelijk meer zicht op eventuele signalen van pesten of pesters. Denk daarbij aan de partners in het CJG, de scholen, de kinderopvang of sportverenigingen. Het is aan te bevelen dat de JGZ het onderwerp op de kaart zet bij deze ketenpartners. De JGZ kan de ketenpartners wijzen op de signalen die van belang zijn en daarnaast aangeven wat de JGZ te bieden heeft als er sprake is van pesten. Hoe ver dit gaat, dient lokaal te worden afgesproken.

Doorverwijzing vanuit contactmomenten

Indien tijdens een contactmoment wordt vastgesteld dat een leerling wordt gepest of zelf actief pest, dan wel risico loopt op pestgedrag, dient de JGZ-medewerker te overwegen of aanvullende diagnostiek nodig is en welke hulp het best passend is. Aanvullende zorg kan zich richten op de gepeste, een pestend kind of de ouders.
Na signalering van pesten dient de JGZ-medewerker dit met de ouders te bespreken om:

1. de mogelijkheden en behoeftes te bespreken om een individueel interventietraject aan te gaan; 
2. ouders toestemming te vragen om het pestprobleem op school te bespreken; 
3. de ouders aan te sporen om ook zelf met de school te gaan praten om het pestprobleem op te lossen. 

Het is daarnaast van groot belang dat de ouders worden betrokken bij het zorgtraject.
Daarnaast dient een terugkoppeling plaats te vinden naar de docent van de leerling. Dit kan ook via een regulier overleg met de zorgcoördinator of intern begeleider van de school. Van belang is in elk geval dat over alle leerlingen waarbij sprake is van pestproblematiek wordt overlegd met de school. Op deze wijze kan in het overleg met de school worden afgestemd welke partij zorg zal dragen voor een vervolgtraject van de leerling. Tijdens dit overleg kan vervolgens ook worden besloten of het nodig is om de betreffende leerling aan te melden bij een overlegstructuur (zoals bijvoorbeeld het ZAT) of om schoolmaatschappelijk werk te betrekken.
Bij ernstige problematiek dient dit geregistreerd te worden in de verwijsindex risicojongeren (VIR) of een soortgelijk systeem. Voor een gedegen inzet van interventies is het van belang dat JGZ-medewerkers op de hoogte zijn van de sociale kaart van hun regio, zodat zij voor specifieke interventies op het gebied van pesten weten waar zij naartoe moeten verwijzen.

5 stappenplan

Bij kinderen met een pestprobleem dat individuele aandacht behoeft, wordt een interventie gestart. Bij de aanpak worden zowel de kinderen die gepest worden als die pesten en de ouders van deze kinderen betrokken. De aanpak bestaat uit 5 stappen:

1. Inschatting behoeftes van het kind
De behoeftes van het kind (en zijn/haar ouders) worden in kaart gebracht, zodat hierop aangesloten kan worden bij het bieden van hulp. Geïnformeerd wordt onder andere naar de voorkeur met welke (andere) volwassenen het pesten kan worden besproken. De JGZ handelt in samenspraak met het kind en vraagt toestemming om het pestprobleem met ouders en/of anderen te bespreken.

2. Overleg met ouders
Nadat het pesten gesignaleerd is, dient de JGZ-medewerker dit met de ouders te bespreken om: 1) de mogelijkheden en behoeftes te bespreken om een individueel interventietraject aan te gaan; 2) ouders toestemming te vragen om het pestprobleem op school te bespreken; 3) de ouders aan te sporen om ook zelf met de school te gaan praten om het pestprobleem op te lossen. Het is van groot belang dat de ouders worden betrokken bij het zorgtraject. In het overleg met ouders wordt aandacht besteed aan de individuele aspecten die het omgaan met pesten mogelijk beïnvloeden, zoals culturele achtergrond, taalproblemen, opleidingsniveau en gezinssituatie.

3. Overleg met school, sportclub of andere organisatie
Nadat het pesten is gesignaleerd, dient een terugkoppeling plaats te vinden naar de docent van de leerling. Dit kan ook via een regulier overleg met de zorgcoördinator of intern begeleider van de school. In dit gesprek dient ook eventueel bekende informatie over daders en meelopers te worden betrokken. Op deze wijze kan in het overleg met de school worden afgestemd welke partij zorg zal dragen voor een vervolgtraject van de leerling. Hierbij dient geïnformeerd te worden naar wat er al gedaan is om pesten tegen te gaan en wat het effect hiervan was, zodat advisering hierop afgestemd kan worden. Tijdens dit overleg kan vervolgens ook worden besloten of het nodig is om de betreffende leerling aan te melden bij het ZAT of om schoolmaatschappelijk werk te betrekken. Ook kan worden besloten om het pestprobleem binnen de hele klas in kaart te brengen door middel van een sociaalnetwerkanalyse. Als een school – na overleg met de JGZ – niet adequaat reageert of onvoldoende mogelijkheden heeft het pesten aan te pakken, kan de JGZ ouders adviseren een (externe) vertrouwenspersoon of een vertrouwensinspecteur te raadplegen (te vinden via www.onderwijsinspectie.nl).
Indien het pesten plaatsvindt op een andere locatie dan de school, bijvoorbeeld op een sportclub of op de kinderopvang (bijvoorbeeld naschoolse opvang), dient contact op te worden genomen met de betreffende organisatie om het pestprobleem en mogelijke oplossingen te bespreken.

4. Verwijzen voor individuele hulp
Op indicatie verwijst de JGZ voor een specifieke behandeling. De interventietabel geeft weer naar welke programma’s kan worden verwezen. Daarnaast verwijst de JGZ op indicatie naar de huisarts voor verwijzing naar psychologische of pedagogische hulpverlening.

5. Follow-up
Bij elk kind dat gepest wordt of zelf pest, dient binnen drie maanden via een follow-up te worden nagegaan of de individuele aanpak werkzaam is. Afgestemd dient te worden hoe en door wie de follow-up plaatsvindt. Dit kan door de JGZ, school of ouders worden gedaan. Indien de JGZ de follow-up doet, wordt dit in het digitale systeem ingepland. Dit kan onder andere middels een extra contactmoment, huisbezoek of telefonisch consult. Ingeschat wordt of de individuele aanpak voldoet of dat meer zorg nodig is.

Interventietabel

Mogelijke interventieprogramma’s voor pesten die effectief zijn bevonden en waarnaar de JGZ in de verschillende leeftijdsfasen kan verwijzen.

Er zijn diverse programma’s in Nederland beschikbaar die een rol kunnen spelen bij hulp aan gepesten en pesters. De meeste interventies zijn primair gericht op het bevorderen van de sociale vaardigheden van leerlingen of gericht op het bevorderen van competent ouderschap. Alhoewel het hier om hulp aan het individu gaat, kan deze hulp worden aangeboden in groepsverband. De programma’s waarvan de effectiviteit hier wordt besproken betreffen:

• Kanjertraining, Sta Sterk training en Plezier op school, alle drie primair gericht op leerlingen die onder meer problemen met pesten hebben ervaren. 
• Minder boos en opstandig en Alles Kidzzz, beide gericht op kinderen met externaliserende gedragsproblemen.
• Triple P, een programma gericht op ouders in het kader van opvoedingsondersteuning.
• Parent Management Training Oregon (PMTO), bedoeld voor ouders van kinderen met externaliserend probleemgedrag. 

Genoemde programma’s worden door de Erkenningscommissie Interventies beschouwd als theoretisch goed onderbouwd. Bijgaande tabel laat zien voor welke leeftijdsgroepen de verschillende programma’s zijn bedoeld.

Korte beschrijving van de interventies:

Programma’s voor individuele hulp

Kanjertraining (ook beschreven in het thema Effectiviteit van school- en klasprogramma’s ter preventie van pesten)

Individuele leerlingen kunnen worden aangemeld voor een Kanjertraining bij hen in de regio.
Het programma Kanjertraining, dat zowel in klassen op scholen wordt gegeven als na schooltijd voor groepen individuele leerlingen en hun ouders, heeft tot doel sociaal vaardig gedrag te stimuleren, sociale problemen zoals pesten, conflicten, uitsluiting en sociaal teruggetrokken gedrag te voorkomen of te verminderen en het welbevinden te vergroten bij kinderen en jongeren.

De Kanjertraining is bedoeld voor kinderen die thuis en/of op school ‘niet lekker in hun vel zitten’. Het belangrijkste doel van de Kanjertraining is dat een kind positief over zichzelf en de ander leert denken. Als gevolg hiervan heeft het kind minder last van sociale stress. Het programma is bedoeld voor kinderen en jongeren die in meer of mindere mate problemen hebben in de omgang met anderen en voor hun klasgenoten. De Kanjertraining wordt om de week gegeven in gemiddeld 10 lessen van 1,5 uur (per schooljaar). De methode bestaat uit het oefenen van sociale vaardigheden, discussiëren over morele dilemma’s en sociale cognities, rollenspelen en vertrouwensoefeningen [82].
 

Sta Sterk training
Individuele kinderen kunnen worden aangemeld voor de Sta Sterk training. De Sta Sterk training heeft als doel de sociale weerbaarheid van deelnemers te vergroten, zodat zij effectiever reageren op pestgedrag en de negatieve invloed ervan wordt beperkt, en de kennis van ouders op het gebied van pesten en het omgaan met hun kind te vergroten.
De interventie is bedoeld voor slachtoffers van pesten in de leeftijd van 8 tot 12 jaar. De doelgroep volgt regulier basisonderwijs en bestaat uit jongens en meisjes uit alle lagen van de bevolking. De intermediaire doelgroep wordt gevormd door ouders.
De Sta Sterk training is een interventie die bestaat uit 10 wekelijkse lessen van 75 à 90 minuten voor de kinderen en 2 bijeenkomsten voor de ouders. In de training staan 5 aandachtsgebieden centraal: lichaamstaal, assertiviteit, omgaan met emoties, sociale informatieverwerking en sociale vaardigheden. Kenmerkend voor de training zijn de zogenaamde Sta Sterk-punten: praktische handvatten voor sociaal weerbaar gedrag. Er wordt gewerkt met de metafoor van het stoplicht (verkeerslicht) om te verduidelijken wat agressief, assertief en subassertief gedrag is. Een van de belangrijkste ingrediënten van de training is het werken aan sterke lichaamstaal. Er wordt gebruikgemaakt van verschillende methoden, zoals het rollenspel, groepsgesprek, ontspanningsoefeningen en geven van feedback.
De effectiviteit van dit programma is nog niet bewezen. Wel is in 2012 in een beperkte doelgroep bij de Vrije Universiteit van Amsterdam een onderzoek naar de effectiviteit gestart. De Erkenningscommissie Interventies heeft het programma erkend als ‘theoretisch goed onderbouwd’.

Plezier op school
Het programma Plezier op school  bevat een tweedaagse zomercursus op basis van cognitieve gedragstherapie aangevuld met ontspanningsoefeningen, elementen uit de Rationeel-Emotieve Therapie (RET) en psycho-educatie, en is bestemd voor aanstaande brugklassers die op de basisschool onder andere werden gepest (databank effectieve jeugdinterventies). De totale interventie bestaat uit een kennismakingsgesprek met ouder(s)/verzorger(s) en kind, een psycho-educatieve ouderbijeenkomst, de tweedaagse zomercursus, een evaluatief eindgesprek met de ouders en een terugkombijeenkomst voor de deelnemers na 6 weken.

Minder boos en opstandig
Minder boos en opstandig is een programma dat zich richt op kinderen met antisociale en agressieve gedragsproblemen. Het programma omvat zowel een oudertraining in opvoedingsvaardigheden als een kindtraining in sociale probleemoplossingsvaardigheden. Doel van het programma is om het prosociale gedrag te doen toenemen en het antisociale gedrag te doen afnemen. Het programma is geschikt voor kinderen van 8 tot 12 jaar. Zowel de ouders als de kinderen volgen de training afzonderlijk in groepsverband gedurende 18 bijeenkomsten. Het programma kan onder andere worden gegeven door pedagogen, psychologen, verpleegkundigen en maatschappelijk werkers.

De oudertraining gaat onder andere in op het aanbrengen van orde en structuur, het geven van effectieve instructies, het versterken van positief gedrag en het omgaan met ongewenst gedrag. De kindtraining richt zich onder andere op het (h)erkennen van gevoelens, probleemoplossende vaardigheden en sociale vaardigheden.

Alles Kidzzz
Alles Kidzzz is een individuele interventie voor basisschoolleerlingen met externaliserende gedragsproblemen. Het is een geïndiceerde preventie om te voorkomen dat kinderen later een gedragsstoornis ontwikkelen. Leerlingen worden door de leerkracht in overleg met de ouders aangemeld voor de training, die vervolgens individueel en op maat wordt aangeboden. De training richt zich op 9- tot 12-jarigen en bestaat uit 8 sessies van 45 minuten. Kinderen leren onder andere na te denken over de bedoelingen van andere kinderen, woede te reguleren en assertief in plaats van agressief te handelen. Daarnaast wordt geoefend in het opbouwen van een positief zelfbeeld en prosociaal gedrag.

Triple P
Triple P is een methode waarin ouders een positieve opvoedstijl aanleren. Doel is om hiermee gedragsproblemen bij de kinderen te verminderen.
Triple P is een laagdrempelig, integraal programma met als doel emotionele en gedragsproblemen bij kinderen te voorkomen door het aanleren van opvoedvaardigheden.
Triple P leert ouders:

• Een positieve opvoedstijl.
• Beter omgaan met moeilijk gedrag van kinderen.
• Betere communicatie tussen ouder en kind in alledaagse situaties

Het programma is toepasbaar in de hele keten van opvoedingsondersteuning, van kinderopvang, Centra voor Jeugd en Gezin en opvoedbureaus tot jeugdhulp. Het programma komt van oorsprong uit Australië. In 2004 werd het voor het eerst in Nederland gebruikt. Inmiddels wordt de opvoedmethode al in 165 gemeenten in Nederland aangeboden.

Het programma Triple P is bedoeld voor ouders met kinderen van 0 tot 16 jaar. Er zijn vijf verschillende interventies [66][22][67]:

1. Universele Triple P: voorlichting en informatie via de media en andere informatiebronnen voor ouders die erin geïnteresseerd zijn hoe ze de ontwikkeling van hun kind het beste kunnen bevorderen.
2. Selectieve Triple P: korte individuele gesprekken over de ontwikkeling en het gedrag van kinderen voor ouders met specifieke zorgen over gedrag en/of ontwikkeling van hun kind. 
3. Primary Care Triple P: gericht advies of vaardigheidstraining bij specifieke zorgen over het gedrag en/of de ontwikkeling van het kind. 
4. Standard Triple P: training in opvoedingsvaardigheden bij ernstige gedragsproblemen van het kind. 
5. Enhanced Triple P: gezinsinterventie bij ernstige gedragsproblemen gecombineerd met overige gezinsproblemen.

Voor zover het interventies gericht op individuele hulp aan ouders van pesters of van gepesten betreft, zijn met name de interventies 2, 3 en 4 relevant.

In de loop der jaren zijn extra modules ontwikkeld voor specifieke doelgroepen. Hieronder vallen bijvoorbeeld programma’s voor ouders van tieners (Tiener Triple P), ouders met kinderen met een ontwikkelingsstoornis of handicap (Stepping Stones), ouders die moeite hebben om hun eigen woede te hanteren en/of denken dat hun kind expres ongewenst gedrag laat zien (Wegwijzer Triple P), werkende ouders (Workplace Triple P), Aboriginal ouders (Indigenous Triple P), aanstaande ouders (Baby Triple P), ouders van kinderen met overgewicht (Lifestyle Triple P) en ouders die uit elkaar gaan of nieuw samengestelde gezinnen (Transitions Triple P).
Daarnaast is een deel van het werkmateriaal in meerdere talen beschikbaar, zoals in het Berbers, Turks, Arabisch en Papiamento (voor Antilliaanse ouders).

PMTO
PMTO staat voor Parent Management Training Oregon en is een trainingsprogramma met als doel ouders sterker te maken in de opvoeding van hun kind. Het is in Amerika ontwikkeld en gaat ervan uit dat ouders de belangrijkste leraren zijn in het leven van hun kind. Tijdens een wekelijkse training gaan de ouders samen met de PMTO-therapeut actief aan de slag om hun opvoedingsvaardigheden te versterken.
Het algemene doel van PMTO is dat kinderen met externaliserende gedragsproblemen beter gaan functioneren en hun gedragsproblemen verminderen doordat hun ouders meer effectieve opvoedingsstrategieën toepassen. In de behandeling wordt door middel van rollenspelen geoefend met het toepassen van een vijftal clusters van opvoedingsvaardigheden: je kind stimuleren door aanmoediging, grenzen stellen, zicht en toezicht houden, met elkaar problemen oplossen en positief betrokken zijn [85].

Taken van de JGZ op het gebied van pesten in relatie met de ketenpartners

1. Contact tussen de JGZ en de school is van cruciaal belang als het om pesten gaat. Experts geven aan dat het wenselijk is dat de JGZ op school zichtbaarder is. Het verdient daarom aanbeveling om te zorgen dat er regulier overleg met de school plaatsvindt, bijvoorbeeld met de intern begeleider (basisonderwijs) of schoolmaatschappelijk werker (voortgezet onderwijs), over gedragsproblemen – waaronder pesten – bij de leerlingen.Tijdens dit overleg kunnen de leerlingen worden besproken waarbij problemen zijn gesignaleerd tijdens het contact met de JGZ of waar de school zorgen over heeft. In dit overleg wordt afgestemd hoe het pestprobleem binnen de school wordt aangepakt en of de betreffende leerling in het ZAT of een andere overlegstructuur wordt ingebracht.
2. Een tweede aanbeveling is om de contactmomenten met kinderen op de school zelf te laten plaatsvinden. Dit geeft de mogelijkheid voor overleg met de scholen, maar daarnaast biedt het ruimte om buiten deze reguliere leeftijdsgebonden contactmomenten kinderen van andere leeftijden dan de te zien. In sommige plaatsen gebeurt dit al.
3. De JGZ dient verder – in samenspraak met schoolondersteunende organisaties zoals de schoolbegeleidingsdienst of de GGD-afdeling GVO – na te gaan of scholen een antipestbeleid hebben, met name op de scholen waar de JGZ veel pestgedrag signaleert. Indien scholen geen antipestbeleid hebben of het antipestbeleid onvolledig uitvoeren, dient de JGZ zowel in haar overleg met de school als met de ondersteunende organisatie te bespreken op welke wijze de school een antipestbeleid kan uitvoeren, eventueel binnen de Gezonde School Methode. Bij het opzetten van antipestbeleid kan gebruik worden gemaakt van een schoolbegeleidingsdienst of gespecialiseerde KiVa- of PRIMA-trainers.
4. Verder dient de JGZ er binnen het Centrum voor Jeugd en Gezin zorg voor te dragen dat er in de regio een goed aanbod is van voorlichtingsmateriaal en effectieve interventies op het gebied van pesten.
5. Bij het signaleren van digitaal pesten kan de JGZ een school adviseren om een protocol Cyberpesten op school in te voeren, zoals dat beschikbaar is op www.pestweb.nl. 

Ten slotte is het van belang dat de JGZ ook de kinderopvang betrekt in haar activiteiten. Met name de buitenschoolse opvang (bso) voor kinderen vanaf 4 jaar is relevant om te betrekken. De JGZ kan er, net zoals bij scholen en eventueel samen met schoolondersteunende organisaties zoals de schoolbegeleidingsdienst of de GGD-afdeling GVO, voor zorg dragen dat hier een antipestbeleid wordt opgezet.

Signalering van pesten buiten de JGZ-contactmomenten

Buiten de contactmomenten heeft de JGZ ook een taak op het terrein van het ondersteunen van scholen bij de preventie, signalering en aanpak van pesten. Vanuit de expertgroep wordt gesteld dat het voor de JGZ lastig is om buiten de contactmomenten op structurele wijze zelf te signaleren op het gebied van pesten. Indien in de contactmomenten veel pestproblematiek binnen een school wordt gesignaleerd, dient de JGZ het voortouw te nemen om te komen tot een plan voor signalering van pesten binnen deze school.

Het is in principe niet de taak van de JGZ om het signaleren volledig zelf uit te voeren (dit zou qua tijdsinvestering ook een groot beslag leggen op de JGZ), maar het is wel haar taak om ervoor zorg te dragen dat het plaatsvindt. Een dergelijke school- of klasbrede screening kan voor een school een aansporing zijn om intensiever een antipestbeleid in te voeren. Screening op school kan plaatsvinden door bijvoorbeeld het sociale netwerk in klassen in kaart te brengen (Kennis- & expertisecentrum sociale veiligheid en groepsvorming (KSVG), voorheen http://www.sociaalnetwerkadvies.nl) of een pesttest af te nemen. Deze screening kan worden uitgevoerd door schoolondersteunende organisaties zoals de schoolbegeleidingsdienst of de GGD-afdeling GVO/GB in aansluiting op de Gezonde School Methode. Ook kan de JGZ in haar directe overleg met de school de screening aan de school adviseren en kan de school dit zelf verder oppakken.

Indien de JGZ onderdeel is van de GGD: afstemming binnen de GGD tussen de JGZ en de afdeling GVO (Gezondheidsvoorlichting en Opvoeding)/GB (Gezondheidsbevordering)

Universele preventie van pesten vanuit de JGZ kan goed plaatsvinden via het ondersteunen van scholen bij hun antipestbeleid in samenwerking met ketenpartners zoals de schoolbegeleidingsdienst. Vanuit de JGZ kan bijvoorbeeld een voorlichtingsavond aan ouders worden gegeven. Indien de JGZ onderdeel is van de GGD is het belangrijk om tot een heldere taakafbakening te komen van de JGZ en en afdeling GVO/GB bij de ondersteuning van het antipestbeleid op scholen. Er dient in een dergelijke situatie regulier overleg te zijn tussen de afdeling JGZ en de afdeling GVO/GB. Deze afdelingen dienen elkaar te kennen en te weten wat de aangeboden interventies en producten zijn. Zo kunnen ze gebruikmaken van elkaars expertise. Een dergelijk regulier contact kan bijvoorbeeldplaatsvinden in het regioteamoverleg. Tijdens dit overleg dient afstemming plaats te vinden over de specifieke scholen waar de JGZ pestproblematiek heeft gesignaleerd.

Als de JGZ onderdeel is van de GGD is het de taak van de JGZ om gesignaleerde pestproblematiek ter sprake te brengen bij zowel de school als de afdeling GVO/GB. Het is vervolgens de taak van de afdeling GVO/GB om een school te ondersteunen bij het opzetten van antipestbeleid, bijvoorbeeld als onderdeel van de Gezonde School Methode. GGD-en hebben echter niet genoeg capaciteit om alle scholen in hun regio’s te ondersteunen bij het opzetten van anti-pestbeleid. De daadwerkelijke invoering van een anti-pestbeleid kan daarom goed worden gedaan door ketenpartners zoals schoolbegeleidingsdiensten met gespecialiseerde trainers, zoals die er zijn voor het KiVa-programma en de PRIMA-methode.

Werkwijze

De richtlijn is ontwikkeld volgens de methode van evidencebased richtlijnontwikkeling (EBRO) (CBO Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg, 2007). De basis voor de richtlijn is een samenvatting van het beschikbare bewijs in de wetenschappelijke literatuur. Op basis hiervan zijn aanbevelingen geformuleerd voor de praktijk. In de eerste werkgroepvergadering is besproken wat volgens de werkgroepleden de belangrijke knelpunten waren. Hierna zijn de uitgangsvragen in concept vastgesteld. Deze zijn schriftelijk voorgelegd aan de adviesgroepleden. Naar aanleiding van de commentaren heeft bijstelling plaatsgevonden en zijn de uitgangsvragen definitief vastgesteld.

Commentaarfase en autorisatie

In juni 2011 en december 2011 is de eerste concepttekst van de richtlijn tijdens een tweetal bijeenkomsten voorgelegd aan de adviesgroep. De commentaren zijn verwerkt en over details heeft nader overleg plaatsgevonden met enkele experts in de adviesgroep. Ten slotte is mei 2012 de tweede concepttekst opgesteld.

De conceptrichtlijn is ter becommentariëring voorgelegd aan de deelnemende verenigingen en organisaties en geplaatst op de website van de verenigingen Artsen Jeugdgezondheidszorg Nederland (AJN), Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN) en Nederlandse Vereniging van Doktersassistenten (NVDA). Na verwerking van het commentaar is de richtlijn door de werkgroep vastgesteld, en ter autorisatie aan de RAC van het NCJ voorgelegd.

Indicatoren en implementatie

Door de kernredactie zijn in samenwerking met de relevante beroepsgroepen indicatoren opgesteld om de toepassing en de effecten van de richtlijn te kunnen monitoren.
In verschillende fasen van de richtlijnontwikkeling is geprobeerd rekening te houden met de implementatie van de richtlijn. Daarbij werd expliciet gelet op factoren die de invoering van de richtlijn in de praktijk kunnen bevorderen of belemmeren. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan de multidisciplinaire samenstelling van de kernredactie en de adviesgroep en het uitvoeren van de knelpuntenanalyse. Op deze manier is een richtlijn ontwikkeld die antwoord geeft op vragen die in het veld leven. Ook de ontwikkeling van indicatoren draagt bij aan de implementatie van de richtlijn.

Werkgroep en adviesgroep

Voor het ontwikkelen van de richtlijn werd een brede werkgroep samengesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van de beroepsgroepen in de JGZ, op school en in de GGZ, en wetenschappelijk medewerkers van TNO en CBO.
Daarnaast werd een adviesgroep samengesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van aanpalende beroepsgroepen.

Werkgroep

• Dr. Minne Fekkes, Projectleider, Psycholoog, onderzoeker, TNO, afdeling Child Health, Leiden
• Dr. Mascha Kamphuis, Senior onderzoeker, jeugdarts KNMG, TNO, afdeling Child Health, Leiden
• Prof. dr. (Pauline) S.P. Verloove-Vanhorick, Emeritus hoogleraar, kinderarts, TNO, afdeling Child Health, Leiden
• Dr. Helma B.M. van Gameren-Oosterom, Arts, onderzoeker, TNO, afdeling Child Health, Leiden
• Dr. J.J.A. (Hans) de Beer, Senior richtlijnmethodoloog, CBO, afdeling Richtlijnen, Utrecht
• Dr. Kitty Rosenbrand, Arts, senior adviseur, CBO, afdeling Richtlijnen, Utrecht
• Drs. Josien van Wijk, Jeugdarts, AJN
• Drs. Janneke Z. Muyselaar-Jellema, Arts Maatschappij en Gezondheid, AJN/GGZ Kinderen en Jeugd Rivierduinen, Leiden
• Margreet de Ruiter, Stafverpleegkundige JGZ, lid V&VN, GGD Regio Nijmegen
• Elly Visser, Doktersassistente JGZ, lid NVDA, GGD West-Brabant
• Dieneke Veenstra, Doktersassistente JGZ 4-19, lid NVDA, GGD Regio Twente, Enschede
• Ans van der Borst, GVO-functionaris, GGD West-Brabant
• Joke Verwoerd, Intern begeleider, Landelijke Beroepsgroep voor intern begeleiders (LBib)
• Elianne Moolenburgh, Schoolmaatschappelijk werker, Schoolmaatschappelijk Werk
• Angela Kouwenhoven, Leerlingbegeleider, Landelijke Beroepsgroep voor intern begeleiders (LBib)
• Dr. Goof Buijs/ Drs. Zeina Bassa-Dafesh, Senior adviseur Gezondheidszorg, Gezondheidsinstituut NIGZ, Woerden
• Drs. Nico Foppen, Beleidsadviseur Oudervereniging, Nederlandse oudervereniging Katholiek Onderwijs (NKO), Den Haag
• Willy van Halem, Schoolpsycholoog, Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) / Crisis Interventie Netwerk Schoolpsychologen(CINS)
• Annemiek v/d Hoorn, NIP

Adviesgroep 

• Prof. dr. Anne Marie Oudesluys-Murphy, MB, Kinderarts, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden
• Dr. Jako Burgers, Huisarts, hoofd afdeling Richtlijnontwikkeling & Wetenschap, Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht

Cliënten participatie

Bij de ontwikkeling van de richtlijn is rekening gehouden met het patiënten perspectief. Een vertegenwoordiger van de oudervereniging NKO (Nederlandse oudervereniging Katholiek Onderwijs) heeft actief geparticipeerd in de werkgroep. 

Juridische betekenis van richtlijnen

Richtlijnen zijn geen wettelijke voorschriften, maar op wetenschappelijke ‘evidence’ gebaseerde inzichten en aanbevelingen waaraan zorgverleners moeten voldoen om kwalitatief goede zorg te verlenen. Aangezien deze aanbevelingen hoofdzakelijk gebaseerd zijn op de ‘gemiddelde cliënt/patiënt’, kunnen zorgverleners op basis van hun professionele autonomie zo nodig afwijken van de richtlijn. Afwijken van richtlijnen kan in bepaalde situaties zelfs noodzakelijk zijn. Wanneer van de richtlijn wordt afgeweken, dient dit beargumenteerd en gedocumenteerd te worden.

Herziening
De richtlijnen zijn van de beroepsgroepen AJN, V&VN en NDVA. Hierbij ondersteunt het NCJ met landelijke regie op ontwikkeling, implementatie en borging van richtlijnen. In principe heeft de richtlijn een geldigheidsduur van vijf jaar. Uiterlijk in 2019 wordt bepaald of actualisering noodzakelijk is. De geldigheid van deze richtlijn verloopt eerder indien resultaten uit wetenschappelijk onderzoek of nieuwe ontwikkelingen een eerdere aanpassing vereisen.

Belangenverstrengeling

Kernredactieleden  

Voor de ontwikkeling van deze richtlijn is financiering verkregen van ZorgOnderzoek
Nederland Medische Wetenschappen (ZonMw). Alle kernredactieleden hebben een verklaring belangenverstrengeling ingevuld.
De gemelde belangenverstrengelingen zijn:
Dhr. Dr. M. Fekkes: betrokken bij onderzoek naar de effectiviteit van de PRIMA-methode
De overige kernredactieleden hebben verklaard in de laatste vijf jaar (tot op heden) geen relatie of bemoeienis te hebben gehad met bedrijven of organisaties die op enigerlei wijze zijn verbonden aan het onderwerp van de onderhavige JGZ-richtlijn ‘Pesten’, waardoor een belangenconflict zou kunnen ontstaan met de werkzaamheden in de richtlijnwerkgroep en de belangen van AJN, V&VN of NVDA.

Wetenschappelijke bewijsvoering

De werkgroep heeft, met hulp van de informatiespecialist van TNO, literatuur gezocht bij de uitgangsvragen (zie bijlage B: Zoekstrategie en evidentie tabellen). De literatuursearch richtte zich op de periode 1990 tot en met 2011 en resulteerde in een lijst met 293 geselecteerde referenties. Aan deze lijst zijn m.b.v. de sneeuwbalmethode 47 artikelen toegevoegd.

De selectie is per uitgangsvraag uitgesplitst door op de trefwoorden van de artikelen te zoeken. Hieruit volgde per uitgangsvraag een lijst met abstracts. Per uitgangsvraag zijn de abstracts door twee personen beoordeeld op relevantie voor het beantwoorden van de uitgangsvraag. Dit resulteerde in een overzichtstabel per uitgangsvraag die vervolgens is samengevoegd tot één grote overzichtstabel. Deze overzichtstabel is besproken in de kernredactie. De geselecteerde artikelen zijn beoordeeld op hun methodologische kwaliteit volgens EBRO-methode. Artikelen van matige of slechte kwaliteit werden uitgesloten. Na deze selectie bleven de artikelen over die als onderbouwing bij de verschillende conclusies in de richtlijn staan vermeld. De evidence is samengevat in zgn. ‘bewijsklassetabellen’ (zie bijlage B voor het overzicht; de bewijsklassetabellen zijn opvraagbaar bij de redactie). De beoordeling van de verschillende artikelen staat in de verschillende hoofdstukken onder het kopje ‘samenvatting van de literatuur’. De literatuur is samengevat in een conclusie, waarbij het niveau van het relevante bewijs is weergegeven (zie bijlage B voor de classificatie). De formulering van de conclusie is rechtstreeks gekoppeld aan het niveau van het bewijs.

Bijlage B; Evidence tabellen en niveau van bewijs (pdf)

Juridische betekenis van richtlijnen

Richtlijnen zijn geen wettelijke voorschriften, maar op wetenschappelijke ‘evidence’ gebaseerde inzichten en aanbevelingen waaraan zorgverleners moeten voldoen om kwalitatief goede zorg te verlenen. Aangezien deze aanbevelingen hoofdzakelijk gebaseerd zijn op de ‘gemiddelde cliënt/patiënt’, kunnen zorgverleners op basis van hun professionele autonomie zo nodig afwijken van de richtlijn. Afwijken van richtlijnen kan in bepaalde situaties zelfs noodzakelijk zijn. Wanneer van de richtlijn wordt afgeweken, dient dit beargumenteerd en gedocumenteerd te worden.

Herziening

De richtlijnen zijn van de beroepsgroepen AJN, V&VN en NDVA. Hierbij ondersteunt het NCJ met landelijke regie op ontwikkeling, implementatie en borging van richtlijnen. In principe heeft de richtlijn een geldigheidsduur van vijf jaar. Uiterlijk in 2019 wordt bepaald of actualisering noodzakelijk is. De geldigheid van deze richtlijn verloopt eerder indien resultaten uit wetenschappelijk onderzoek of nieuwe ontwikkelingen een eerdere aanpassing vereisen.

Belangenverstrengeling

Kernredactieleden  

Voor de ontwikkeling van deze richtlijn is financiering verkregen van ZorgOnderzoek
Nederland Medische Wetenschappen (ZonMw). Alle kernredactieleden hebben een verklaring belangenverstrengeling ingevuld.
De gemelde belangenverstrengelingen zijn:
Dhr. Dr. M. Fekkes: betrokken bij onderzoek naar de effectiviteit van de PRIMA-methode
De overige kernredactieleden hebben verklaard in de laatste vijf jaar (tot op heden) geen relatie of bemoeienis te hebben gehad met bedrijven of organisaties die op enigerlei wijze zijn verbonden aan het onderwerp van de onderhavige JGZ-richtlijn ‘Pesten’, waardoor een belangenconflict zou kunnen ontstaan met de werkzaamheden in de richtlijnwerkgroep en de belangen van AJN, V&VN of NVDA.

Bijlage B Zoekstrategie

Gezocht is in PsycInfo, Pubmed en Eric. De volgende zoektermen zijn gebruikt:

Onderwerp: Definitie en vormen van pesten

• Bullying or Aggression (CT) or bullying or aggression or violence; in de titel

Gecombineerd met:

• Terminology (CT)
• Definition or definitions or defining; in titel of abstract
• Characterization; in titel of abstract
• Description(s); in titel of abstracts

Onderwerp: Risicofactoren van pesten

• Bullying or Aggression (CT) or bullying or aggression or violence; in de titel

Gecombineerd met:

• Risk or risk factors (CT) or risk or risks or risk factor; in titel
• At risk populations (CT)
• Risk assessment (CT)
• School environment; in titel of abstract,
• Peer group(s); in titel

Onderwerp: Signalering van pesten

• Bullying or Aggression (CT) or bullying or aggression or violence; in de titel

Gecombineerd met:

• Characterization; in titel of abstract
• Peer group (s); in titel of abstract
• (school) environment; in titel of abstract
• Personality assessment (CT)
• gressive behavior (CT)
• Group processes (CT), Social behavior (CT), Self concept (CT)

Onderwerp: Gevolgen van pesten

• Bullying or Aggression (CT) or bullying or aggression or violence; in de titel

Gecombineerd met:

• Child Behavior disorders (expl) or mental disorders (expl) or comorbidity or anxiety disorders (expl) (CT)
• Follow-up studies or time factors or longitudinal studies (CT)
• Consequence or result or resulting or consequences; in titel

Onderwerp: Interventies ter voorkoming van pesten en collectieve interventies op het gebied van pesten

Als primaire bron voor de internationale literatuur is gebruikt: Karen van Rooijen: Wat werkt tegen pesten? NJi, oktober 2010. Hieruit zijn de systematische reviews en meta-analysen gekozen die gepubliceerd zijn in de afgelopen 5 jaar. Dit betreft Farrington & Ttofi (2009); Vreeman et al 2007; Merrell et al., 2008.
Daarnaast is een literatuursearch uitgevoerd om te zien of er nog meer systematische reviews en meta-analysen zijn gepubliceerd in de afgelopen 5 jaar. Hiervoor zijn de volgende bronnen gebruikt: PubMed, PsycInfo, Campbell Collaboration database.

Zoekstrategie gehanteerd in PubMed (17 maart 2011):
Bullying[ti] AND systematic [sb]. Naast de systematische reviews genoemd door Karen van Rooijen leverde dit geen aanvullende studies op.

Zoekstrategie gehanteerd in PsycInfo (17 maart 2011):
bullying [ti] AND (meta-analysis OR systematic review in abstract). Dit leverde een additionele systematische review van Ferguson 2007 op.

Zoekstrategie gehanteerd in Campbell Collaboration Database:
Bullying als keyword. Dit leverde geen additionele systematische review op.

Voor een overzicht van de Nederlandse antipestprogramma’s is gebruik gemaakt van:

1. Karen van Rooijen, Wat werkt tegen pesten? NJi, oktober 2010;
2. Dieuwke Schokker (september 2009). Databank effectieve jeugdinterventies: beschrijving ‘PRIMA-methode’. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut, en
3. Baar, Wubbels & Vermande (2007).

Onderwerp: Interventies voor individuele hulp aan gepesten en aan pesters

Uitgangspunt is de tekst van Wieteke de Vries (juni 2005; update december 2008) in: Databank Effectieve Jeugdinterventies: beschrijving ´Triple P´.Utrecht: Nederlands.
Voor meer recente literatuur is contact gezocht met de in De Vries (2008) genoemde contactpersoon Ireen de Graaf. Dit leverde de studie van Ireen de Graaf, Simone Onrust, Merel Haverman &
Jan Janssens, ‘Helping Families Improve: An Evaluation of Two Primary Care Approaches to Parenting Support in the Netherlands’, Inf. Child. Dev. 18: 481–501 (2009) op. De referenties van deze publicatie werden gecheckt. Dit leverde een studie op: de Graaf, I., Speetjens, P., Smit, F., de Wolff, M., & Tavecchio, L. (2008). Effectiveness of the Triple P Positive Parenting Program on behavioural problems in children. A meta-analysis. Behavior Modification, 32, 714–735.
Voorts is gezocht in PubMed en PsycInfo d.d. 11 mei 2011 met de zoekterm Triple P parenting support en met Triple P AND bullying. Dit leverde geen aanvullende studies op.
Gezocht op internet met Google en woorden ‘effectiveness level 3 triple p’ leverde op: Mcconnell 2011.
PubMed: Triple P parenting support d.d. 11 mei 2011.
Hierna zijn m.b.v. de sneeuwbalmethode nog artikelen toegevoegd.