2.1 Definitie van pesten

Kinderen worden gepest als ze door een of meer leeftijdsgenoten bewust en stelselmatig worden beschadigd door negatieve acties waarbij de macht ongelijk verdeeld is en het slachtoffer zich meestal niet kan verdedigen. Het is een negatieve actie als iemand opzettelijk letsel of ongerief aanbrengt of probeert aan te brengen bij de ander. Deze acties kunnen direct (verbaal of fysiek), indirect (relationeel/emotioneel) of digitaal (via computer of telefoon) zijn.

Negatieve acties kunnen bestaan uit fysiek contact of woorden zijn, maar behelzen ook het maken van obscene gebaren, roddelen of het bewust buiten de groep sluiten. Het verschil in macht betekent dat het kind dat gepest wordt zich niet goed kan verweren en enigszins hulpeloos is ten opzichte van de pester [41].

Op basis van expertopinie en de in de internationale literatuur gangbare definitie is bepaald dat in deze richtlijn wordt aangehouden dat pesten aandacht behoeft vanuit de JGZ indien:

het pesten niet incidenteel is en het leidt tot disfunctioneren of verminderd welzijn bij het kind;
het kind aangeeft dat het pesten een probleem is;

en/of:

er een onveilig klimaat ontstaat voor de hele groep.

Pesten is een vorm van agressief gedrag. Het feit dat sommige kinderen frequent en systematisch worden beledigd door andere kinderen of het doelwit van hun agressie zijn, is veel beschreven en veel volwassenen kennen persoonlijke ervaringen uit hun kindertijd. Toch is pas in 1970 voor het eerst een definitie van pesten beschreven, door Olweus [41].

Definitie van Olweus:

‘A student is being bullied or victimized when he or she is exposed, repeatedly and over time, to negative actions on the part of one or more other students, and there should be an imbalance in strength (an asymmetric power relationship).
It is a negative action when someone intentionally inflicts, or attempts to inflict, injury of discomfort upon another.’
Een kind/jongere wordt gepest als hij of zij wordt blootgesteld, herhaaldelijk en voortdurend, aan negatieve acties door een of meerdere andere kinderen/jongeren uitgevoerd, waarbij er sprake moet zijn van een ongelijke balans in sterkte (een asymmetrische machtsverhouding).
Het is een negatieve actie als iemand opzettelijk letsel of ongerief aanbrengt of probeert aan te brengen bij de ander.

Een meer recente formulering van deze definitie luidt:

Het gaat bij pesten dus om drie aspecten:

Het is agressief gedrag of opzettelijk kwaad doen.
Het gebeurt herhaaldelijk en voortdurend.
Het gebeurt binnen een interpersoonlijke relatie, waarbij er sprake is van ongelijke macht.

Als vierde wordt vaak toegevoegd: pesten gebeurt meestal zonder voorafgaande provocatie.

Veel kinderen zijn niet actief betrokken bij pesten, maar zijn wel getuige van pestgedrag en hun reactie daarop is bepalend voor wat er gebeurt. Zij handelen zodanig dat pesten in stand wordt gehouden en niet wordt ontmoedigd. De volgende rollen van kinderen bij pesten worden beschreven ([43]):

Leidende pesters (initiëren het pesten).
Assisterende pesters (pesten mee).
Bekrachtigers van het pesten (bekrachtigen door lachen, aanzetten tot pesten of gewoon door publiek te zijn).
Buitenstaanders (doen niet mee met het pesten, maar zien het aan en keuren het stilzwijgend goed).
Verdedigers van de gepeste persoon (komen op voor de gepeste en proberen het pesten te stoppen).

De status en waardering die pesters krijgen binnen het groepsproces kunnen het pesten in stand houden. Deze rollen kunnen daarom ook onderdeel zijn van de oplossing voor pesten, door het stimuleren van minder buitenstaanders en meer versterkers ([70]; [68]).

Twee vormen van pesten worden in de literatuur onderscheiden [41].

1. Direct Pesten

Ook wel fysiek en verbaal pesten genoemd. Dit zijn openlijke aanvallen op het slachtoffer, zoals:

slaan;
schoppen;
uitschelden;
obscene gebaren maken;
seksueel getinte opmerkingen roepen;
discriminerende opmerking maken;
eigendommen afpakken of kwijt maken;
beschadigen van eigendommen;
uitlachen;
fysieke intimidatie (dreigen met geweld);
verbale intimidatie;
‘grapjes’ met het slachtoffer uithalen.

2. Indirect Pesten

Ook wel relationeel of emotioneel pesten genoemd. Dit zijn aanvallen in de vorm van sociale isolatie, zoals:

bewust buiten de groep sluiten;
roddelen;
wegstaren;
negeren;
persoon voor schut zetten of beledigen;
persoon in de klas voortdurend afleiden (soms reageert het slachtoffer en krijgt daarvoor straf, tot vermaak van de daders);
afpersing (slachtoffer moet geld of goederen geven of klusjes doen);
voortdurend kritiek uitoefenen.

3. Cyberpesten

Dit wordt als aparte vorm beschouwd [30]. Cyberpesten gebeurt via de computer of de (mobiele) telefoon, zoals:

negatieve berichten rondsturen over een persoon, per sms of e-mail;
seksueel getinte berichten of plaatjes sturen;
opbellen en lastig vallen;
kwetsende of bedreigende e-mails sturen;
bedreigingen of lastig vallen via chatprogramma’s;
beledigende pagina’s met foto’s, video’s of persoonlijke gegevens van het slachtoffer op internet plaatsen (bijvoorbeeld op YouTube);
op een forum of vrij bewerkbare pagina’s (zoals Wikipedia) beledigende of bedreigende informatie plaatsen.

Van cyberpesten zijn verschillende definities beschreven. In 2004 zijn de eerste internationale wetenschappelijke artikelen over cyberpesten verschenen. Kiriakidis stelde in zijn review op basis van de definities in de geïncludeerde artikelen de volgende definitie op ([30]):
Cyberbullying is the exposure, repeatedly and over time, to negative actions on the part of one or more other individuals. Negative actions are defined as: when someone intentionally inflicts, or attemps to inflict, injury or discomfort upon another through the medium of electronic text.
Cyberpesten is de blootstelling, herhaaldelijk en voortdurend, aan negatieve acties door een of meerdere andere personen. Negatieve acties worden gedefinieerd als: wanneer iemand opzettelijk letsel of ongerief aanbrengt of probeert aan te brengen bij de ander door middel van elektronische tekst of beeld.

Cyberpesten verschilt van traditioneel pesten. Het is vaak anoniem en de cyberpesters zien de emotionele reactie van het slachtoffer niet. Anonieme cyberpesters zijn moeilijk te identificeren en daardoor is de kans op straf voor hen klein, waardoor ze mogelijk meer en heftiger pesten. Bijna de helft van de cyberslachtoffers weet niet wie de pester is. Daarbij komt dat er weinig supervisie is op de elektronische communicatie, met name bij sms-/tekstberichten. En al is er goede supervisie, dan is het moeilijk om pesten te signaleren. Cyberpesten kan de hele dag doorgaan, ook bij het slachtoffer thuis, terwijl traditioneel pesten vaak (maar niet uitsluitend) gebonden is aan school ([30]). Het is belangrijk hier te vermelden dat cyberpesten een sterke overlap in prevalentie vertoond met traditioneel pesten ([75]). Cyberpesten staat niet op zichzelf. Cyberslachtoffers zijn bijna altijd in de klas ook slachtoffer op een traditionele manier. Vaak ook van dezelfde leerlingen, omdat leerlingen op internet naar sites gaan, zoals Facebook of Twitter, of via een groep binnen WhatsApp, waar ze hun eigen pesters weer tegenkomen. De oplossing voor cyberpesten is dan ook vaak dezelfde als die voor traditioneel pesten.