De JGZ professional kan oorzaken van slaapproblemen vaststellen door het afnemen van een vragenlijst, een anamnese en het uitvoeren van lichamelijk onderzoek. Zie voor een brede anamnese van slaapproblemen Bijlage 1 Indien ouders of de jongere zelf aangeven dat er sprake is van een slaapprobleem, is het onder meer van belang te vragen naar:
- De slaapduur: slaapt het kind/ de jongere te weinig (perceptie ouders/jongere zelf)?
- Het slaapgedrag: zijn er problemen rond het in slaap vallen? Zijn er problemen met doorslapen?
- Slaperigheid overdag: is het kind/ de jongere overdag slaperig?
- Zijn er ongebruikelijke of vreemde gedragingen ’s nachts (zoals snurken en slaapwandelen).
Belangrijk is dat eerst algemene informatie vergaard wordt in gesprek met de ouders of de jongere zelf. Vervolgens moet een medische oorzaak door een jeugdarts of verpleegkundig specialist worden onderzocht (mogelijk is hiervoor al een vervolgafspraak nodig) en wordt met ouders overlegd of een vervolgafspraak wenselijk is, waarbij door ouders of de jongere zelf een vragenlijst kan worden ingevuld en een brede anamnese wordt afgenomen (zie subsectie Uitgebreide anamnese). Bespreek met ouders of de jongere zelf of zij een slaapdagboek willen bijhouden (zie subsectie Dagboek). Dit geeft meer inzicht in het slaapprobleem voor zowel de JGZ professional als ook voor de ouder of de jongere zelf.
Omdat er in de JGZ geen uitgebreide vragenlijst zal worden ingezet om slaapstoornissen te diagnosticeren en te onderscheiden van slaapproblemen, is het mogelijk dat kinderen met een slaapstoornis gemist worden. De werkgroep acht het risico op ernstige gevolgen hiervan echter klein. Bij ernstige aandoeningen die met slaap te maken hebben, zullen in de meeste gevallen ook andere problemen spelen die aandacht van de JGZ professional zullen trekken. Niet tijdig ingrijpen van de JGZ professional bij een slaapstoornis zal hooguit een vertraging opleveren van doorverwijzing en adequate behandeling (zie sectie Begeleiden en behandelen en sectie Samenwerken en verwijzen), wat naar mening van de werkgroep geen ernstige gevolgen zal opleveren voor de gezondheid van het kind. Wel is het belangrijk ouders adequaat te ondersteunen als zij aangeven dat er sprake is van een slaapprobleem. Ook kunnen ouders in een crisissituatie zijn beland. Zij moeten uiteraard adequaat geholpen worden, omdat in dat geval de veiligheid van het kind mogelijk gevaar loopt. De vraag ‘Kun je de situatie nog aan?’ of ‘Zie je de komende nacht nog zitten?’ is dan opportuun. Het borgen van de veiligheid van het kind is essentieel (zie de sectie Behandelen en begeleiden).
Lichamelijk onderzoek
Een medische oorzaak voor het slaapprobleem moet worden onderzocht door een jeugdarts of verpleegkundig specialist, voor zover mogelijk. Veel medische oorzaken en slaapstoornissen, zoals het obstructieve slaap-apneu syndroom, kunnen door een jeugdarts of verpleegkundig specialist echter nooit volledig worden uitgesloten, omdat hiervoor een slaaponderzoek met nachtelijke opname nodig is. In het overzicht hieronder worden enkele voorbeelden gegeven van medische aandoeningen die slaapproblemen kunnen veroorzaken (zie Tabel 1). Indien er op basis van het lichamelijk onderzoek een vermoeden is van een medische oorzaak, wordt een inschatting gemaakt of JGZ alsnog adequaat kan interveniëren. Indien dit niet het geval is, of indien de ingezette interventie na een maand nog geen effect heeft, wordt het kind rechtstreeks verwezen naar een kinderarts of een specialist in een slaapcentrum (zie Thema 7).
Pathologie behorende bij slaapstoornissen of slaapproblemen is medisch gezien niet schadelijk wanneer het in een enkel geval niet direct onderkend wordt. Wanneer er een kans of verdenking is van mishandeling, is altijd spoed noodzakelijk (zie JGZ-richtlijn Kindermishandeling).
Daarnaast is het mogelijk dat kinderen medicijnen gebruiken die de slaap beïnvloeden. Zie voor uitgebreide informatie over de relatie tussen geneesmiddelen en slaap (zie de subsectie Melatonine en andere geneesmiddelen).
Bij het lichamelijk onderzoek is het belangrijk te letten op:
- Vergrote amandelen
- Rhinitis
- Otitis Media
- Moeilijke ademhaling, benauwdheid
- Atopie, eczeem of andere huidaandoeningen
- Mondgezondheid
Tabel 1. Veel voorkomende medische aandoeningen die een slaapprobleem kunnen veroorzaken.
| Aandoeningen/pathologie | Presentatie als slaapprobleem | Te ondernemen actie |
| Gastro-oesofageale reflux (ziekte)(GER) |
Gastro-oesofageale reflux is het terugvloeien van de maaginhoud in de slokdarm. Bij baby’s is de sluitspier tussen de maag en de slokdarm nog niet volledig ontwikkeld. Daardoor kan er (zure) maaginhoud terugvloeien in de slokdarm. Dit gebeurt vooral in horizontale positie, zoals tijdens de slaap. Gastro-oesofageale refluxziekte (GORZ) treedt op als de reflux van maaginhoud leidt tot hinderlijke klachten en/of complicaties zoals overmatig huilen, prikkelbaarheid, voedselweigering en groeivertraging bij jongere kinderen. |
Verwijs bij slaapproblemen die te maken hebben met reflux door naar de huisarts of kinderarts. In de NVK richtlijn Gastro-oesofageale reflux(ziekte) staat dat: Bij zuigelingen (kinderen ≤18 maanden) met klachten van reflux wordt, net als bij andere zuigelingen, rugligging tijdens het slapen geadviseerd (i.v.m. preventie wiegendood). Verder is, afhankelijk van de ernst van de klachten, linker zijligging in bed een behandeladvies bij oudere kinderen (> 18 maanden). Bij adolescenten wordt daarnaast het verhogen van het hoofdeinde geadviseerd. |
| Verstopte neus | Verstopte neus en adembelemmering kunnen slaap verstoren | Dit slaapprobleem lost in de meeste gevallen vanzelf weer op, als de verstopte neus verholpen is. Stel ouders gerust dat het slaapprobleem waarschijnlijk van tijdelijke aard is en vanzelf weer over gaat. Als dat niet het geval is, adviseer contact op te nemen met de huisarts. |
| ’s nachts hoesten |
Kinderen met symptomen van astma kunnen zich moe en uitgeput voelen door gebrek aan slaap ten gevolge van aanvallen van benauwdheid en nachtelijk hoesten. |
Volg JGZ-richtlijn Astma bij kinderen Deze linkt opent in een nieuw tabblad |
| Jeuk, atopie, eczeem, allergieën, en andere huidaandoeningen | Kinderen (ongeacht de leeftijd) met jeuk, al dan niet door eczeem hebben vaak meer moeite om in slaap te vallen, worden ’s nachts vaker wakker, slapen vaak en voelen zich overdag vermoeid. |
Volg JGZ-richtlijn Huidafwijkingen Deze linkt opent in een nieuw tabblad In de JGZ-richtlijn Huidafwijkingen wordt aanbevolen om de slaapproblemen die ontstaan door jeuk en eczeem te behandelen binnen de JGZ. Adviseer ouders om bij jeuk en eczeem een consequente bedtijd te blijven hanteren. Ook bij kinderen met jeuk of eczeem kan een gedragsmatige slaapinterventie ouders ondersteunen bij het beter laten slapen van hun kind: Specifiek bij baby’s: Het is voor ouder en kind prettig als het kind ondanks de jeuk/eczeem toch leert om ’s nachts door te slapen. |
| Pijn |
Bij kinderen met (chronische) pijn komen vaker slaapproblemen voor dan bij gezonde kinderen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan oorpijn. Bij groeipijn kan mogelijk sprake zijn van Restless legs syndroom (RLS) (zie Tabel 2) |
Zie ook de behandeling van slaapproblemen bij jeuk, atopie, eczeem, allergieën, en andere huidaandoeningen |
| Onvoldoende ijzer | Onvoldoende ijzer kan bloedarmoede veroorzaken en in sommige gevallen kan dit zorgen voor vermoeidheid overdag. Een ijzertekort lijkt daarnaast te maken te hebben met het ontstaan van het rusteloze benen syndroom en de periodieke bewegingsstoornis van de ledematen (zie tabel 2 van dit hoofdstuk). | Volg JGZ-richtlijn Voeding en eetgedrag Deze linkt opent in een nieuw tabblad |
| Overgewicht | Verschillende studies laten een verband zien tussen een slaaptekort en overgewicht. |
Overgewicht geeft kans op slaapapneu (zie tabel 2) en daardoor klachten overdag. Deze klachten kunnen bij kinderen met overgewicht sterk variëren en is ook afhankelijk van de leeftijd. Sommige kinderen worden moe en slaperig (dit geldt meestal voor de wat oudere obese kinderen) andere kinderen kunnen juist hyperactief worden. Omgekeerd kan te weinig slapen mogelijk mede oorzaak zijn van het ontstaan van obesitas. Volg de JGZ-richtlijn Overgewicht Deze linkt opent in een nieuw tabblad. Bespreek met ouders of zij van mening zijn dat het kind (te) kort slaapt, ook al is hij/zij niet vermoeid overdag en leg uit dat kinderen met overgewicht soms onvoldoende slapen, terwijl dit niet altijd hoeft te resulteren in vermoeidheid overdag. Laat ouders/jongere een slaapdagboek invullen (zie subsectie Dagboek) . Overweeg ouders/jongeren voor te lichten over het belang van een gezonde slaap en slaaphygiëne (zie sectie Preventie of een interventie voor een slaapprobleem (zie Sectie Begeleiden en behandelen) indien de jeugdige ‘s nachts kort slaapt. |