Kernpunten

Definitie van kindermishandeling: “elke vorm van, voor een minderjarige bedreigende of gewelddadige interactie van fysieke, psychische of seksuele aard, die de ouders of andere personen ten opzichte van wie de minderjarige in een relatie van afhankelijkheid of van onvrijheid staat, actief of passief opdringen, waardoor ernstige schade wordt berokkend of dreigt te worden berokkend aan de minderjarige in de vorm van fysiek of psychisch letsel” [62].

De vier hoofdvormen van kindermishandeling zijn [36]:

• Lichamelijke (fysieke) mishandeling
• Emotionele (psychische) mishandeling
• Lichamelijke (fysieke) verwaarlozing
• Emotionele (psychische) verwaarlozing

Specifieke vormen van kindermishandeling zijn:

• Getuige zijn van partnergeweld of ander huiselijk geweld
• Seksueel misbruik
• Kindermishandeling door falsificatie (KMdF)
• Prenatale mishandeling
• Schadelijke praktijken zoals (Vrouwelijke) genitale verminking (VGV), huwelijksdwang, achterlating en eergerelateerd geweld
• Combinaties van vormen van kindermishandeling.

Epidemiologie

• Kindermishandeling komt in Nederland jaarlijks bij 90.000 à 127.000 jeugdigen voor; dat is ruim 3% van alle jeugdigen tot 18 jaar. Ongeveer een kwart van de jeugdigen tot 18 jaar zegt ooit in het leven een vorm van niet-incidentele kindermishandeling te hebben meegemaakt [10];[28]; [107];[111].
• Verwaarlozing komt van alle vormen van kindermishandeling het meest voor [95];[107];
• Kindermishandeling komt het meest voor in de leeftijd van 0 tot 3 jaar [107];
• Meisjes zijn vaker slachtoffer van kindermishandeling dan jongens [10];[28];[107];[111].
• Hoewel kindermishandeling in alle lagen van de bevolking voorkomt, is de kans daarop groter in groepen waar (combinaties van) ongunstige factoren voorkomen. Dit is vermoedelijk gerelateerd aan armoede. Kindermishandeling komt vaker voor [107]:
  • in gezinnen met een laag opleidingsniveau en/of
  • in gezinnen met ouders die werkloos zijn en/of
  • in gezinnen die een niet-Nederlandse afkomst hebben en/of
  • in eenoudergezinnen, stiefgezinnen en grote gezinnen. 

Risicofactoren die betrekking hebben op de ouder(s) wegen het zwaarst in de kans op kindermishandeling. Dit geldt voor alle vormen van kindermishandeling [21];[46];[48];[104]. Belangrijke risicofactoren voor alle vormen van kindermishandeling zijn:

• Eerdere betrokkenheid van Veilig Thuis of de Raad voor de Kinderbescherming.
• Negatieve interacties en conflicten in het gezin (waaronder partnergeweld), een gebrek aan samenhang in het gezin, hechtingsproblemen en gebrek aan sociale steun.
• Chronische  stress zoals bijvoorbeeld door armoede, een laag zelfbeeld en een gebrekkige impulscontrole en gebrek aan empathie bij de ouder(s).
• Psychiatrische problemen en/of verslaving bij de ouder(s) zoals depressie, angst,
• Ouders met een Licht Verstandelijke Beperking (LVB).
• Neiging van de ouder(s) om het gedrag van het kind negatief te interpreteren.
• Ouders die in hun jeugd kindermishandeling meegemaakt hebben.

Beschermende en bevorderende factoren zijn [2]:

• Sociale steun voor de jeugdige en het gezin, is een beschermende factor voor kindermishandeling. Alleen voor seksueel misbruik is de beschermende werking van sociale steun niet aangetoond.
• Dagelijkse betrokkenheid van een partner bij de opvoeding is een beschermende factor tegen verwaarlozing.

Gevolgen van kindermishandeling kunnen fysiek, psychisch en sociaal-emotioneel van aard zijn.

• Ongezonde en chronische stress spelen daarbij een belangrijke rol.
• De gevolgen van kindermishandeling kunnen een leven lang van invloed zijn maar zich al tijdens de jeugd openbaren (langetermijngevolgen resp. kortetermijngevolgen). 

Vroegtijdige signalering is essentieel om kindermishandeling zo snel mogelijk te voorkomen of te stoppen en de gevolgen ervan zoveel mogelijk te beperken.

Scope

De JGZ-richtlijn Kindermishandeling is gericht op de preventie en vroegtijdige signalering van allerlei vormen van kindermishandeling bij kinderen en jongeren van 0-18 jaar. 

Deze module Definities en achtergrondinformatie gaat over: definities en vormen van kindermishandeling, de omvang ervan in Nederland, over risico- en beschermende factoren en de gevolgen van kindermishandeling. Aanbevelingen met betrekking tot preventie, signalering en handelen bij kindermishandeling worden gegeven in de modules Signaleren van kindermishandeling; Werken met de meldcode; en Preventieve Interventies. 

Links met JGZ-richtlijnen en andere relevante richtlijnen:

• JGZ-Richtlijn Psychosociale problemen
• JGZ Richtlijn Vrouwelijke Genitale Verminking (VGV)
• JGZ-richtlijn Excessief Huilen (in verband met toegebracht schedel-hersenletsel (TSHL)
• JGZ-Richtlijn Huidafwijkingen
• Richtlijn Kindermishandeling door falsificatie (KMdF)
• Richtlijn Kwetsbaarheid eerste 1000 dagen – Kennisplatform V&VN
• Richtlijn Kindermishandeling voor jeugdhulp en jeugdbescherming

• FMS Richtlijn Diagnostiek seksueel misbruik bij kinderen 

   

• Wat is kindermishandeling?
• Welke vormen van kindermishandeling kunnen onderscheiden worden?
• Hoe vaak komt kindermishandeling in Nederland voor?
• Wat zijn risicofactoren voor kindermishandeling?
• Wat zijn beschermende factoren voor kindermishandeling?
• Wat zijn de gevolgen van kindermishandeling? 

Wat is kindermishandeling en welke vormen zijn er?

In het vervolg van de richtlijn gebruiken we de algemene term ‘kindermishandeling’ voor alle vormen. Hieronder worden de verschillende vormen van kindermishandeling toegelicht. 

Lichamelijke (fysieke) mishandeling

Onder lichamelijke mishandeling vallen alle vormen van lijfelijk geweld tegen een jeugdige, ook wel niet-accidentele verwondingen en toegebracht letsel genoemd [36];[112]. Bijvoorbeeld: slaan, stompen, schoppen, bijten, krabben, haren trekken, brandwonden toebrengen, letsel toebrengen met voorwerp, botbreuken toebrengen, (potentieel) giftige of gevaarlijke stof toedienen, gooien, (poging tot) wurging, schudden en smoren. De gevolgen van lichamelijke mishandeling worden ook wel ‘niet-accidentele verwondingen’ en ‘toegebracht letsel’ genoemd  [36]; [112]. De ernst van de mishandeling kan variëren van licht tot zeer ernstig of zelfs fataal. De frequentie en duur kunnen variëren van eenmalig tot structureel en langdurig. 

Een specifieke vorm van lichamelijke mishandeling is Toegebracht Schedel-HersenLetsel bij kinderen (TSHL) / Abusive Head Trauma (AHT) / Inflicted Traumatic Brain Injury (ITBI). Dit betreft “letsel van de schedel en/of de intracraniële structuren als gevolg van een of meer (in)directe krachtsinwerkingen op het hoofd veroorzaakt door derden, ongeacht de intentie” [36].  

Emotionele (psychische) mishandeling

Van emotionele mishandeling is sprake wanneer ouders stelselmatig vijandigheid of afwijzing richting de jeugdige vertonen. Daartoe behoren bijvoorbeeld: uitschelden, treiteren, vernederen, manipuleren, kleineren, (be)dreigen, bang maken, isoleren, uitsluiten, opsluiten, te hoge eisen stellen op cognitief of bijvoorbeeld sportief gebied. Ook de ‘inzet’ van de jeugdige bij partnergeweld of complexe scheiding en soms ook bij ziekte (parentificatie) kan onder emotionele mishandeling geschaard worden.

Lichamelijke (fysieke) verwaarlozing

Bij lichamelijke verwaarlozing laten ouders langdurig na om hun kind(eren) te voorzien in de noodzakelijke basisbehoeften zoals voeding, kleding, onderdak, bescherming, (medische) verzorging, leefruimte, rust en regelmaat, zodanig dat de jeugdige daar schade van ondervindt of dreigt te ondervinden. Waar bij mishandeling sprake is van actief handelen, is bij verwaarlozing juist sprake van (niet-incidenteel) ‘nalaten’. De ernst van lichamelijke verwaarlozing kan variëren van licht tot ernstig of zelfs fataal. Kenmerken van lichamelijke verwaarlozing zijn [36];[107].

Onachtzaamheid: 

• Structureel te weinig, te veel, ongezonde of onregelmatige voeding aanbieden;
• Onvoldoende aandacht voor de kleding van de jeugdige (bijvoorbeeld onvoldoende bescherming tegen kou);
• Onvoldoende aandacht voor de persoonlijke hygiëne en uiterlijk van de jeugdige;
• Onachtzaamheid voor andere lichamelijke behoeften van de jeugdige, zoals aandacht voor de fysieke veiligheid in de auto (gordelgebruik, alcoholgebruik door bestuurder);
• Onvoldoende aandacht voor een veilige huisvesting van de jeugdige, instabiele woonomgeving of het ontbreken van onderdak voor het gezin.

Ontoereikend toezicht:

• Er is een terugkerend patroon van onvoldoende toezicht op de jeugdige passend bij de leeftijd;
• Onvoldoende toezicht op de fysieke veiligheid door de jeugdige aan zijn/haar lot over te laten; of de jeugdige begeeft zich in gevaarlijke situaties (verkeer, vuurwerk, intoxicaties) zonder toezicht. 

Weigering van zorg voor het kind:

• Weigering om de zorg voor de jeugdige op zich te nemen (bijv. onderdak te bieden en de noodzakelijke lichamelijke verzorging op zich te nemen) en bijvoorbeeld de jeugdige in de steek laten;
• Uit huis sturen of achterlaten van een kind (permanent of voor onbepaalde tijd) zonder een geschikte regeling voor zorg door anderen;
• Illegale wijzigingen van de voogdij (kind kopen of verkopen, illegale adoptie).

Weigering van medische zorg voor het kind:

• Weigering van of onverantwoordelijk uitstel van noodzakelijke medische zorg in geval van een diagnostische indicatie daarvoor van een medisch professional.
• Zonder nadere toelichting of uitleg onthouden van preventieve gezondheidszorg zoals Jeugdgezondheidszorg (JGZ) en mondzorg.
• Zie ook Ben ik in beeld (NCJ) 

Emotionele (psychische) verwaarlozing

Bij emotionele verwaarlozing gaat het om chronisch ontoereikende emotionele zorg, het bewust toestaan van onaangepast gedrag, het in gebreke blijven bij de noodzakelijke zorg voor emotionele beschadiging/problemen of gedragsproblemen en/of een ander gebrek aan aandacht voor de ontwikkeling en de emotionele behoeften van een kind [36];[107]. Bij emotionele verwaarlozing is er sprake van een gebrek aan contact, dus een passieve vorm van kindermishandeling, terwijl er bij emotionele mishandeling juist wél sprake is van contact, maar dit contact is negatief van aard [5]. Voorbeelden van emotionele verwaarlozing zijn (naar [75]): 

• De ouder is (structureel) niet emotioneel beschikbaar of reageert niet op de (emotionele) basisbehoeften van de jeugdige.
• De ouder vertoont (structureel) interacties met de jeugdige die niet zijn afgestemd op de (ontwikkelings)leeftijd, inconsequent of autoritair zijn, of veel te hoge of te lage verwachtingen tonen, extreem overbeschermend zijn.
• De ouder gebruikt de jeugdige voor de behoeftevervulling van de ouder en ontkent de eigen behoefte en gevoelens van de jeugdige als individu (bijvoorbeeld bij complexe scheiding of kindermishandeling door falsificatie).
• De ouder belemmert de jeugdige bij de socialisatie in zijn of haar omgeving of belemmert de mogelijkheden van de jeugdige om te leren: bijvoorbeeld door isoleren, opsluiten of thuishouden (bijvoorbeeld van school).
• Weigeren van noodzakelijke psychische zorg, zonder dat daartoe bijzondere redenen bestaan.

Bijzondere vormen van emotionele verwaarlozing zijn:

• Pedagogische verwaarlozing is een verzamelnaam voor onvoldoende pedagogisch besef, onvoldoende ouderlijk gezag en onvoldoende structuur. 

Tegenwoordig wordt ook pleidooi gehouden om het structureel ‘overbeschermen’ en  ‘verwennen’ van kinderen of een te ‘permissieve opvoedstijl’ te scharen onder emotionele verwaarlozing. Deze kinderen krijgen alles wat ze willen, zowel in gedragsmatig als materieel opzicht, terwijl er onvoldoende tegemoet gekomen wordt aan de pedagogische ontwikkelingsbehoeften van de jeugdige, zoals het bieden van structuur, grenzen en uitdagingen [32].

• Educatieve verwaarlozing: ouders of opvoeders komen langdurig onvoldoende tegemoet aan de behoefte en verplichting van adequaat onderwijs voor de jeugdige. Kenmerken van educatieve verwaarlozing zijn [107]:
  • De jeugdige zonder opgaaf van geldige reden regelmatig schooldagen laten missen of chronisch laten spijbelen.
  • De jeugdige bewust schooldagen laten missen, bijvoorbeeld omdat de jeugdige op een jonger kind moet passen.
  • De jeugdige niet registreren of inschrijven op een school, terwijl de jeugdige leerplichtig is.
  • Het weigeren om erkende (gediagnosticeerde) onderwijskundige behoeften van een jeugdige (bijvoorbeeld bij een vastgesteld leerprobleem) te erkennen en te ondersteunen, zonder dat daar gegronde redenen voor zijn.

Hieronder worden de volgende, meer specifieke vormen van kindermishandeling  beschreven: 

1. Getuige zijn van partnergeweld of andere vormen van huiselijk geweld
2. Seksueel misbruik
3. Schadelijke praktijken (Eergerelateerd geweld en Vrouwelijke genitale verminking (VGV))
4. Prenatale kindermishandeling
5. Kindermishandeling door falsificatie (KMdF)
6. Combinaties van vormen van kindermishandeling 

1. Getuige zijn van partnergeweld of andere vormen van huiselijk geweld

Kinderen die getuige zijn van partnergeweld groeien op met geweld tussen de ouders. Dit kan ook bij een complexe scheiding voorkomen. Met het ‘getuige zijn van geweld’ bedoelen we “alle manieren waarop kinderen kunnen merken dat er sprake is van geweld tussen hun ouders.”  Kinderen kunnen het geweld zien of horen, maar ook als zij niet zelf daarbij aanwezig zijn, de dreiging voelen als er sprake is van herhaald geweld of ‘Intieme terreur’ (factsheet) en de gevolgen meemaken, zoals letsel bij (een van de) ouders of een vlucht naar een veilige plek. Ouders kunnen hun kinderen gebruiken om hen af te keren van de andere ouder (‘ouderverstoting’) of om controle uit te oefenen over die ouder [125]. Ouderverstoting wordt beschouwd als een vorm van psychische kindermishandeling, omdat de jeugdige gedwongen wordt partij te kiezen (loyaliteitsconflict). Bovendien wordt de jeugdige ‘beroofd’ van een gezonde relatie met een van de ouders, wat kan leiden tot emotionele en psychologische schade [124].

Onder huiselijk geweld wordt verstaan: “geweld dat door iemand uit de huiselijke kring van het slachtoffer wordt gepleegd. ‘Huiselijk’ verwijst naar de relatie tussen slachtoffer en pleger zoals (ex-)partner, gezins- en familieleden, grootouders en (huis)vrienden, en niet naar de plaats waar het geweld plaatsvindt; er is meestal sprake van een machtsverschil” [114]. Huiselijk geweld is een overkoepelend begrip dat onder andere (ex-)partnergeweld, kindermishandeling, geweld van jongeren tegen hun ouders en onderling geweld tussen jeugdigen (zoals broers en zussen) omvat.

2. Seksueel misbruik

Seksueel misbruik omvat alle seksuele handelingen die een jeugdige tegen zijn of haar wil worden opgelegd, meestal met als doel de seksuele bevrediging van een volwassene (of een ouder familielid, zoals een broer of zus) of het verkrijgen van financieel gewin. De ernst kan variëren van ‘licht’ (begluren, dwingen te kijken) tot ernstig (verkrachting, seksuele exploitatie) en van eenmalig tot frequent en jarenlang. Meer specifiek is seksueel misbruik aan de orde bij de volgende leeftijdsgroepen [6]; [36]: 

• Tot 12 jaar: elk seksueel contact al of niet met dwang, zowel seksueel binnendringen als betasten. Seksueel spel tussen kinderen van dezelfde (ontwikkelings)leeftijd tot maximaal drie jaar leeftijdsverschil, valt hier niet onder.
• Van 12 tot 16 jaar en kwetsbare/afhankelijke kinderen tot 18 jaar: in beginsel elk seksueel contact al of niet met dwang, zowel seksueel binnendringen als betasten, tenzij er sprake is van vrijwilligheid in een relatie tussen gelijkwaardige partners van ongeveer dezelfde (ontwikkelings)leeftijd.
• Onder 16 jaar en kwetsbare /afhankelijke kinderen tot 18 jaar: aan de jeugdige pornografische afbeeldingen tonen, dwingen tot aanwezigheid bij seks tussen anderen, afspraak maken van een volwassene met de jeugdige om seks te hebben, sexchatting (het online seksueel benaderen van kinderen onder de 16, op een wijze die schadelijk te achten is), seksueel corrumperen en grooming.
• Van 16 tot 18 jaar: elk seksueel contact, zowel seksueel binnendringen als betasten, waarbij sprake is van:
  • het weten, of het behoren te weten, of een ernstige reden hebben te vermoeden dat de wil bij de ander ontbreekt
  • Dwang of geweld (door pleger of een derde)
  • Giften van geld of goederen
  • Een afhankelijkheidsrelatie tussen pleger en jeugdige
  • Prostitutie, seksshows ed.
• Onder de 18 jaar: pornografische afbeeldingen van een jeugdige maken of andere vorm van seksuele uitbating zoals kinderprostitutie.
• Elke leeftijd: seksuele intimidatie in de openbare ruimte is strafbaar (online en offline, een ander indringend seksueel benaderen, door middel van opmerkingen, gebaren, geluiden (bijv. sissen) of aanrakingen, op een wijze die vreesaanjagend, vernederend, kwetsend of onterend is te achten).

3. Schadelijke praktijken 

Schadelijke (traditionele) praktijken is een verzamelnaam voor “bijzondere verschijningsvormen van huiselijk geweld die voortkomen uit orthodoxe of conservatieve tradities en strikte opvattingen over genderrollen, seksualiteit en ongelijke machtsverhoudingen tussen man en vrouw” (maar zijn niet altijd gebonden aan een specifieke cultuur en/of religie). Zie Routekaart Schadelijke Praktijken 

Eergerelateerd geweld: deze vorm van geweld heeft altijd een ‘eermotief’ en betreft “alle vormen van dwang en psychisch en fysiek geweld om te voorkomen dat een lid van de familie een ‘misstap’ zet die de familie-eer in de gemeenschap kan schaden, en voor alle geweld tegen de (vermeende) ‘eerschender’ om de geschonden eer te herstellen.” [100]. Wordt ook wel aangeduid als een vorm van ‘schadelijke (traditionele) praktijken’.

Eergerelateerd geweld kent verschillende uitingen en gradaties van ernst, bijvoorbeeld dreigen, grote psychische druk, beperken vrijheden, controleren, isoleren, genezingsrituelen en bezweringen, (gedwongen) abortus of afstand moeten doen van een kind, lichamelijk geweld, gedwongen (kind-) huwelijk, huwelijkse gevangenschap, verstoting, gedwongen achterlating in een ander land, (vrouwelijke genitale) verminking, gedwongen worden tot zelfmoord en eermoord. 

(Vrouwelijke) genitale verminking (VGV) wordt omschreven als een ingreep aan de uitwendige vrouwelijke geslachtsorganen zonder medische noodzaak (WHO). Wordt ook wel meisjesbesnijdenis genoemd of vorm van ‘schadelijke (traditionele) praktijken’. Zie JGZ Richtlijn Vrouwelijke Genitale Verminking (VGV)

Huwelijksdwang en achterlating is schadelijk. Het onder druk zetten of dwingen van een jongere om te trouwen, vaak door familie. Voortdurend verzet hiertegen kan in sommige gevallen leiden tot eergerelateerd geweld, zoals eerwraak, of tot het achterlaten van de jongen en/of het meisje in het land van herkomst.

4. Prenatale kindermishandeling

De gezondheid van de ongeboren baby kan worden bedreigd door het gebruik van drugs, alcohol of medicatie, door zelfverwaarlozing als gevolg van bijvoorbeeld psychiatrische problematiek of door directe lichamelijke inwerking van derden, zoals bij partnergeweld [112]. 

5. Kindermishandeling door falsificatie (KMdF)

‘Kindermishandeling door falsificatie’ betreft de “klinische situatie waarin een kind nu of in de toekomst wordt geschaad door falsificerend gedrag van de ouder(s). Doel van dit gedrag is om zorgprofessionals te overtuigen van het verstoorde welzijn (of meer verstoorde welzijn dan in werkelijkheid het geval is) van het kind op lichamelijk, psychisch of mentaal vlak, dan wel betreffende de neurocognitieve ontwikkeling. Kindermishandeling door falsificatie is een direct gevolg van handelingen, gedrag of overtuiging van ouder(s) of verzorger(s), en de respons van dokters hierop; het kind wordt daarbij op fysiek en/of psychosociaal vlak geschaad. Het is daarbij van belang om op te merken dat de ouders niet noodzakelijk de intentie hebben om te bedriegen en dat hun motief niet altijd duidelijk is.” [41]. Zie NVK-Richtlijn Kindermishandeling door Falsificatie.

6. Combinaties van vormen van kindermishandeling

In de praktijk komen vaak combinaties van vormen van kindermishandeling voor. Lichamelijke mishandeling en seksueel  misbruik hebben ook altijd een emotionele component, onder andere door de dreiging die ervan uitgaat. Omgekeerd  hebben emotionele mishandeling en verwaarlozing niet altijd ook een lichamelijk component en komt seksueel misbruik  ook op zichzelf voor, zonder dat daarbij sprake is van andere vormen van kindermishandeling (met uitzondering van de  eerdergenoemde emotionele component).

Kernpunten over de omvang van kindermishandeling in Nederland zijn:  

• De jaarprevalentie van kindermishandeling (in al zijn verschijningsvormen) betreft naar schatting 90.000 à 127.000 jeugdigen. Dat betekent dat er op jaarbasis per 1000 jeugdigen 26 tot 37 het slachtoffer zijn van kindermishandeling. Dat is rond de 3% van alle kinderen van 0 tot 17 jaar [107].
• Naar schatting heeft 12% van de scholieren tussen de 12 en 17 jaar in het regulier voortgezet onderwijs naar eigen zeggen het afgelopen jaar wel eens met kindermishandeling te maken gehad, en bijna een kwart (24,7%) van de scholieren heeft naar eigen zeggen ‘ooit in het leven’ kindermishandeling meegemaakt. Dit betreft alle vormen van kindermishandeling; alleen bij seksueel misbruik kan dit ook geweld buiten het gezin betreffen [28].
• In de Nederlandse ACE-study (Adverse Childhood Experiences) [10]; [111] onder leerlingen van groepen 7 en 8 in het reguliere basisonderwijs rapporteerde ruim een kwart (26,4%) (ooit) slachtoffer te zijn (geweest) van kindermishandeling.

Toelichting op bovenstaande prevalentiecijfers: Het verschil in percentages tussen de twee zelfrapportagestudies is te verklaren door het verschil in het type prevalentie dat is gemeten. In de studie van Schellingerhout en Ramakers [28] heeft de gerapporteerde 12% betrekking op de prevalentie over ‘het afgelopen jaar’. Bij Vink en collega’s [111] gaat het daarentegen om een combinatie van de huidige prevalentie (‘nu’), en de prevalentie ‘ooit in het leven’. Wanneer we bij Schellingerhout en Ramakers kijken naar de levenslange prevalentie, dan is die met 24,7% goed vergelijkbaar.

Het verschil tussen de jaarprevalenties van Alink et al. [107] (3%) en die van Schellingerhout en Ramakers [28] (12%) wordt waarschijnlijk veroorzaakt door verschil in methodologie (informanten onderzoek respectievelijk zelfrapportage -bij alleen de groep adolescenten) en kan beschouwd worden als een ondergrens. 

Prevalenties van vormen van kindermishandeling

• Verwaarlozing (emotioneel en fysiek) is met 60% van alle vormen van kindermishandeling de meest voorkomende vorm [107];[95].
• Ongeveer een derde van de mishandelde kinderen heeft te maken met meerdere vormen van kindermishandeling [28]; [107].
• Kindermishandeling komt twee keer vaker voor bij een relatiebreuk/gescheiden ouders dan bij niet-gescheiden ouders [36];[107];
• Bij bijna de helft van de mishandelde kinderen was daarnaast sprake van andere vormen van huiselijk geweld binnen het gezin. In ruim de helft van deze gevallen betrof het geweld tussen de ouders onderling (partnergeweld) [107].
• Bijna een derde van de leerlingen in groep 7/8 van het regulier basisonderwijs rapporteert nu of ooit getuige te zijn (geweest) van geweld tussen de ouders [10]; [111].

Seksueel misbruik

• naar schatting 7.800 jongens en 13.000 meisjes tussen de 12 en 16 jaar maken jaarlijks een ernstige vorm van fysiek, seksueel geweld mee [36].
• Daarnaast krijgt 29% van de meisjes en 9% van de jongens van 16 en 17 jaar te maken met online seksueel geweld. In driekwart van de gevallen is de dader een bekende van het slachtoffer, en in de helft van die gevallen gaat het om een leeftijdgenoot.
• In 2021 registreerde de politie 3.332 meldingen van seksueel geweld tegen kinderen. Het merendeel van deze meldingen (63%) betrof jongeren tussen de 13 en 17 jaar. In 35% van de gevallen ging het om kinderen op de basisschoolleeftijd, en in 7% om kinderen tussen 0 tot en met 3 jaar oud.
• Uit onderzoek van De Graaf en collega’s [73] blijkt dat 22% van de meisjes en 5% van de jongens tussen de 13 en 25 jaar aangeeft ooit in hun leven seksueel geweld te hebben meegemaakt.

Voor toegebracht schedel-hersenletsel (TSHL; voorheen bekend als het Shaken Baby Syndroom) zijn geen exacte cijfers beschikbaar voor Nederland. Internationaal wordt de incidentie geschat op 36 per 100.000 kinderen jonger dan 6 maanden; 14,7 tot 36,1 per 100.000 bij kinderen jonger dan 12 maanden; en 12,4 tot 29,7 per 100.000 bij kinderen tot 2 jaar. TSHL komt met name voor bij kinderen jonger dan 2 jaar. De piekleeftijd ligt tussen de 3 en 6 maanden. Naar schatting belanden jaarlijks 80 kinderen op de eerste hulp met ernstig hersenletsel. Bij ongeveer 30 kinderen blijkt dit een direct gevolg te zijn van hard schudden [36]. Volgens het CBS overlijden er jaarlijks drie tot vier 0-jarigen in Nederland aan hersenletsel ten gevolge van ‘babymishandeling’. Zie ook JGZ-richtlijn Excessief huilen.

Schadelijke praktijken

• In Nederland wonen ruim 95.000 meisjes die afkomstig zijn uit landen waar Vrouwelijke Genitale Verminking een (cultureel) gebruik is; naar schatting is 43% van deze meisjes en vrouwen in het verleden besneden [36]. Zie JGZ Richtlijn Vrouwelijke Genitale Verminking (VGV)
• Eergerelateerd geweld: Jaarlijks registreert de politie tussen de 2.500 en 3.000 misdrijven waarbij familie-eer vermoedelijk een rol speelt. Vanwege de complexiteit worden gemiddeld 460 van deze zaken behandeld door het Landelijk Expertisecentrum Eergerelateerd Geweld. Elk jaar eindigen 7 tot 17 van deze incidenten fataal, in de vorm van moord, doodslag of suïcide (Rijksoverheid, geraadpleegd 2024) [80].

Kindermishandeling is doorgaans het gevolg van een opeenstapeling van – en interactie tussen verschillende risicofactoren bij en kenmerken van ouder(s), de omgeving en de jeugdige. Er is vrijwel nooit één oorzaak aan te wijzen.

Risicofactoren voor kindermishandeling 

LET OP: 

• Het verband tussen een specifieke risicofactor en kindermishandeling kan in een wetenschappelijk onderzoek zijn aangetoond, maar dat betekent niet dat het verband ook altijd optreedt in individuele gevallen. Er is een verhoogde kans (risico) maar dit hoeft niet daadwerkelijk te gebeuren in individuele situaties.
• Een signaal van kindermishandeling is een actueel teken of kenmerk bij de jeugdige of vanuit zijn omgeving dat er iets aan de hand is met de jeugdige of het gezin (zie module Signaleren). Een signaal van kindermishandeling is niet hetzelfde als een risicofactor. Risicofactoren kunnen wel een signaalfunctie voor kindermishandeling hebben. 

Hieronder wordt in Figuur 1 een overzicht gegeven van risicofactoren voor fysieke kindermishandeling. Het gaat om correlatie coefficienten (r) tussen 0 en 1. De belangrijkste risicofactoren voor kindermishandeling hebben met de ouder(s) zelf te maken: opvoedstress, gebrek aan empathie, een laag zelfbeeld en een gebrekkige impulscontrole bij de ouder kunnen het risico op mishandeling verhogen. Maar ook eenzaamheid, algemene stress, depressie, angst, cognitieve beperkingen, de neiging om het gedrag van het kind negatief te interpreteren en een gebrek aan kennis over de kinderlijke ontwikkeling hangen gematigd samen met het voorkomen van kindermishandeling. Zie ook: factsheet KOPP/KVO (Trimbos.nl) en LVB.

Figuur 1. Risicofactoren voor fysieke kindermishandeling, gerangschikt naar de sterkte van de samenhang met mishandeling (r)

Risicofactoren voor verwaarlozing

In Figuur 2 wordt een overzicht gegeven van risicofactoren voor verwaarlozing, gebaseerd op de meta-analyse van Mulder en collega’s [46]. Ook voor verwaarlozing geldt dat de meeste risicofactoren met de ouder(s) te maken hebben, zoals een voorgeschiedenis van de ouder met antisociaal of crimineel gedrag, ongezond gedrag tijdens de zwangerschap zoals roken en psychische problemen bij de ouder. Kinderen die bij de geboorte een moeilijke start maken (in Figuur 2 ‘perinatale problemen’) hebben ook een verhoogd risico op verwaarlozing: het kan hier gaan om kinderen die te vroeg geboren worden of kinderen die excessief huilen (zie JGZ-richtlijn Excessief huilen). Zie ook: factsheet KOPP/KVO (Trimbos.nl) en LVB.

Figuur 2. Risicofactoren voor verwaarlozing, gerangschikt naar de sterkte van de samenhang met mishandeling (r).

Risicofactoren voor seksueel misbruik

In Figuur 3 wordt een overzicht gegeven van risicofactoren voor seksueel misbruik, gebaseerd op de meta-analyse van Assink en collega’s [104]. De sterkste effecten werden gevonden voor andere vormen van kindermishandeling in het gezin en het eerder meegemaakt hebben van seksueel misbruik. Daarnaast zijn een slechte ouder-kind relatie, ouders die in  hun jeugd kindermishandeling hebben meegemaakt en wanneer de jeugdige een meisje is, risicofactoren voor seksueel misbruik. 

Figuur 3. Risicofactoren voor seksueel misbruik, gerangschikt naar de sterkte van de samenhang met mishandeling (r).

Beschermende factoren voor kindermishandeling

De impact van risicofactoren is afhankelijk van de context en dient altijd te worden beoordeeld in samenhang met andere risicofactoren én beschermende factoren. Daarbij is het essentieel om te kijken naar hoe de ouder op een risicofactor reageert, en welk gedrag daarbij wordt vertoond. 

Beschermende factoren kunnen een buffer vormen tegen de risico’s waaraan jeugdigen worden blootgesteld. Hoewel ze de mogelijke negatieve impact van risicofactoren kunnen beperken, bieden ze niet automatisch volledige compensatie. Factoren die de veiligheid bevorderen, kunnen een belangrijke rol spelen in het voorkomen van kindermishandeling. Er is relatief weinig onderzoek gedaan naar beschermende en veiligheidsbevorderende factoren voor kindermishandeling.

Younas en Gutman [2] hebben een systematisch literatuuroverzicht geschreven over beschermende factoren van kindermishandeling. In de primaire onderzoeken werd gekeken naar diverse aspecten van sociale steun, zoals de beschikbaarheid van hulp, counseling, emotionele en praktische steun, evenals kameraadschap. De resultaten lieten zien dat een sociaal netwerk en sociale steun de belangrijkste beschermende factoren tegen (de gevolgen van) kindermishandeling vormden. Alleen voor seksueel misbruik is het beschermende effect van sociale steun niet aangetoond. Dagelijkse betrokkenheid van een ouder bij de kinderen is een beschermende factor tegen verwaarlozing. Younas en Gutman [2] onderzochten dit specifiek voor vaders maar het is aannemelijk dat dit voor ouders in het algemeen geldt.  

Een ‘Top tien‘ van beschermende factoren voor een positieve ontwikkeling van jeugdigen zijn door het NJi geformuleerd en kunnen factoren zijn die de ouder(s), de jeugdige of de omgeving betreffen:

• Sociale binding
• Kansen voor betrokkenheid
• Prosociale normen binnen gezin en omgeving
• Erkenning en waardering voor positief gedrag
• Steun van belangrijke volwassenen en voorzieningen in de omgeving
• Constructieve tijdsbesteding
• Competenties van de jeugdige
• Cognitieve vaardigheden van de jeugdige
• Schoolmotivatie van de jeugdige
• Positieve identiteit, eigenwaarde van de jeugdige

Risicogroepen (kind gerelateerde risicofactoren)

• Meisjes zijn vaker slachtoffer van kindermishandeling dan jongens [107].
• Vooral op het gebied van seksueel misbruik en emotionele mishandeling worden meisjes vaker getroffen dan jongens [10]; [28]; [107]; [111].
• Bij kinderen onder de 12 jaar is het slachtofferschap van seksueel misbruik ongeveer even vaak verdeeld tussen jongens en meisjes (Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen kinderen)..
• Kindermishandeling komt het meest voor bij kinderen tussen 0 en 3 jaar [107].
• Moeders zijn vaker pleger van kindermishandeling dan vaders (respectievelijk 86% en 62%). In sommige gevallen zijn beide ouders betrokken als pleger [95].
• Kindermishandeling komt vaker voor in gezinnen waarin sprake is van een laag opleidingsniveau van de ouders, werkloosheid, een niet-Nederlandse achtergrond, eenoudergezinnen, stiefgezinnen of grote gezinnen. Deze factoren hangen vermoedelijk samen met armoede [107].
• Kinderen die opgroeien in ongunstige omstandigheden, waar sprake is van meerdere risicofactoren, lopen een groter risico op mishandeling [107].
• Kindermishandeling komt twee keer zo vaak voor bij kinderen van gescheiden ouders of bij relatiebreuken dan bij kinderen van ouders die samen zijn [10];[111].
• Ouders met een licht verstandelijke beperking (LVB) lopen een verhoogd risico op het plegen van kinderverwaarlozing [46].
• Ook ouders met een psychiatrische aandoening en/of een verslaving hebben een verhoogd risico om hun kind te mishandelen [46];
• Er is geen eenduidig bewijs dat vroeggeboorte (prematuriteit) op zichzelf een risicofactor vormt voor kindermishandeling [46]; [21].
• Evenmin is er duidelijk bewijs dat kinderen met gedragsproblemen een verhoogd risico lopen om slachtoffer te worden van mishandeling [46]; [21].

Comorbiditeit

Combinaties van verschillende vormen van kindermishandeling komen vaak voor. Ongeveer een derde van de mishandelde kinderen heeft te maken met meerdere vormen van kindermishandeling [28]; [107]. 

De gevolgen van kindermishandeling kunnen zowel op korte termijn – tijdens de jeugd-  als op lange(re) termijn, soms pas na jaren, zichtbaar worden. Gevolgen die al in de jeugd merkbaar zijn, zijn dus tevens signalen van eerdere of actuele kindermishandeling. Het tijdig signaleren van (de gevolgen van) kindermishandeling is belangrijk om kindermishandeling te kunnen stoppen en de schade ervan te beperken (zie Module Signaleren).

Gevolgen kunnen direct gerelateerd zijn aan kindermishandeling of indirect via andere factoren ontstaan. Bijvoorbeeld: blauwe plekken zijn een direct gevolg van mishandeling; verminderde schoolprestaties kunnen door stress, verminderde concentratie en verzuim ontstaan. Hoe jonger de jeugdige is ten tijde van de mishandeling en hoe langer de mishandeling voortduurt, des te ernstiger de impact is op de ontwikkeling [85].

Fysieke gevolgen

De gevolgen van kindermishandeling kunnen (uiterlijk) zichtbaar zijn, zoals hieronder (niet uitputtend) is weergegeven. De gevolgen zijn aspecifiek en kunnen ook op andere (medische) aandoeningen wijzen (zie ook [36]). 

• Lichamelijke mishandeling: (oude) verwondingen en littekens, (oude) breuken, blauwe plekken, (oude) bijtwonden, (oude) brandwonden, buiktrauma, letsel in hoofd-hals gebied, overlijden.
• Toegebracht Schedel-HersenLetsel (TSHL): ongeveer één op drie baby’s met TSHL overlijdt aan de gevolgen daarvan. Van de kinderen die overleven, heeft tot 80% blijvende schade. Het kan gaan om een verstandelijke beperking, ontwikkelingsachterstand, lichamelijke handicap, zoals verlamming of spasticiteit, ernstige motorische stoornis, gedragsproblemen, leerproblemen, blindheid en epileptische aanvallen [112].
• Lichamelijke verwaarlozing: ondervoeding, gebitsproblemen en cariës, obesitas, bevriezing, ‘failure to thrive’ en andere groei- en ontwikkelingsachterstanden. Studies laten zien dat de lichamelijke gevolgen van verwaarlozing net zo groot kunnen zijn als de gevolgen van mishandeling [76].
• Prenatale kindermishandeling: verhoogd risico op zwangerschapscomplicaties, prematuriteit en laag geboortegewicht.
• Foetaal Alcohol Syndroom (FAS): een hersenaandoening die ontstaat door blootstelling van de foetus aan alcohol tijdens de zwangerschap. Kinderen met FAS kunnen problemen ondervinden met hun groei en motoriek, met leren, concentratie en geheugen, met sociale contacten en emoties, planning, en prikkelverwerking [60];[16].
• Seksueel misbruik: zwangerschap, seksueel overdraagbare aandoeningen en infecties in genitaal gebied, scheurtjes in de anus, buikpijn en misselijkheid.
• (Vrouwelijke) genitale verminking (zie Richtlijn VGV): urinewegklachten, overmatig bloedverlies en menstruatieklachten, (chronische) vaginale of urineweg infecties, fracturen aan sleutelbeen, arm- of bovenbeen (in verband met fixatie bij de uitvoering), chronische onderbuik pijn.
• Eergerelateerd geweld: (dreigen met) verminking of verwonding, (zelf)moord, (gedwongen) abortus, vrouwelijke genitale verminking (VGV).
• Kindermishandeling door falsificatie: (ernstige) lichamelijke klachten, onnodige operaties of behandelingen, bijwerkingen en complicaties (o.a. verminking of overlijden).

Psychische en sociaal-emotionele gevolgen

Deze gevolgen kunnen zich uiten in afwijkend gedrag of een verstoorde ontwikkeling van een kind. Er is toenemend bewijs dat psychische vormen van en de psychische aspecten aan kindermishandeling, meer en langduriger impact hebben dan lichamelijke vormen en aspecten van kindermishandeling. Bij slachtoffers van lichamelijke kindermishandeling is significant vaker sprake van externaliserende problematiek (o.a. agressiviteit) dan bij slachtoffers van emotionele kindermishandeling [98];[112]. Slachtoffers zeggen terugkijkend vaak dat zij ‘de klappen kunnen vergeten, maar dat de vernedering, schaamte en angst hen bijblijft’. Daarnaast spelen dreiging en onvoorspelbaarheid meestal een rol bij actieve vormen van kindermishandeling: de dreiging dat het weer kan gebeuren en/of concrete dreigementen die geuit worden door de pleger(s). 

Tussen slachtoffers van (fysieke of emotionele) mishandeling en slachtoffers van (fysieke of emotionele) verwaarlozing is geen significant verschil in ontwikkelingsproblematiek (externaliserend gedrag of internaliserende problematiek). Verder wordt er meer gedragsproblematiek (o.a. sociale problemen, aandachtsproblemen en traumasymptomen) gezien bij slachtoffers van meerdere vormen van kindermishandeling vergeleken met slachtoffers van één type kindermishandeling.

Het getuige zijn van partnergeweld heeft grote impact: de gevolgen van directe of indirecte blootstelling aan partnergeweld tussen ouders, zijn vergelijkbaar met de gevolgen die jeugdigen ondervinden wanneer zij zelf mishandeld worden [57]. 

Bij de psychische en sociaal-emotionele gevolgen van kindermishandeling spelen stress en stress-gerelateerde reactiemechanismen (‘vluchten’, ‘vechten’ of ‘bevriezen’) een belangrijke rol. Kindermishandeling geeft zogenaamde toxische of ongezonde en chronische stress. Een permanente staat van waakzaamheid kan leiden tot verstoringen in de hersenontwikkeling, zoals:

• verhoogde amygdala activiteit,
• vermindering grijze stof in de prefrontale cortex,
• afwijkende witte stof,
• verstoorde ontwikkeling hypocampus,
• kleiner corpus callosum,
• gevoelige HPA-as,
• disbalans in het niveau van het hormoon cortisol. 

Deze neurobiologische ontwikkelingsverstoringen beïnvloeden op hun beurt de concentratie, het geheugen, planning, emotieregulatie en de gevoeligheid voor psychiatrische aandoeningen [112]. Hoewel het meemaken van kindermishandeling het DNA/de genen van jeugdigen op zichzelf niet beïnvloedt, kan het wel van invloed zijn op de manier waarop genen tot expressie komen in de loop van de ontwikkeling. Aangetoond is dat omgevingsfactoren, zoals het meemaken van kindermishandeling, een aantal genen ‘aan’ of ‘uit’ kan zetten [112]. Psychische en sociaal-emotionele gevolgen van kindermishandeling zijn aspecifiek en kunnen vele zijn, vaak in combinatie (comorbiditeit). Het onderstaande overzicht is dan ook niet uitputtend. Zie JGZ-richtlijn Psychosociale problemen

Jeugdigen die kindermishandeling meemaken of hebben meegemaakt, lopen verhoogde risico’s op diverse terreinen van hun ontwikkeling en welzijn:

• Ze hebben twee tot drie keer zo vaak een onveilige gehechtheidsrelatie [101].
• Ze ontwikkelen vaker een negatief zelfbeeld en voelen zich niet gehoord of erkend. Vooral jonge kinderen geven zichzelf vaak de schuld van de mishandeling [45].
• Ze ervaren vaker negatieve emoties, vertonen vaker negatief gedrag en hebben vaker moeite met het reguleren van hun emoties [55].
• Er is een verhoogde kans op externaliserende gedragsproblemen, zoals agressie en antisociaal gedrag. Dit kan voortkomen uit een gebrek aan grenzen door ouders of doordat het kind gedrag van mishandelende ouders herhaalt [1].
• Ze kampen vaker met internaliserende psychische problemen, zoals depressie, angststoornissen en (chronische) posttraumatische stressstoornis ((C)PTSS) [76].
• Ze hebben een groter risico op spijbelen en voortijdige schooluitval [77].
• Ze volgen vaker lager onderwijsniveau en zitten vaker in het speciaal (basis)onderwijs [61].
• De kans op armoede op volwassen leeftijd is verhoogd [91].
• Ze hebben vaker slaapproblemen [26].
• De kans op suïcidale gedachten, plannen of pogingen is tweemaal zo groot [106].
• Ze hebben vaker eetstoornissen, vooral boulimia en ‘binge eating’, die zich vaak al in de jeugd ontwikkelen [91]. Deze komen vaker voor bij meisjes dan bij jongens [25].
• Op volwassen leeftijd is er tot 50% meer kans om opnieuw betrokken te raken bij mishandeling, als slachtoffer of pleger [33];[81];[88]. Dit wordt ‘intergenerationele overdracht van geweld’ genoemd.

Gevolgen seksueel misbruik 

De korte-termijn gevolgen van seksueel misbruik verschillen per leeftijdscategorie [36]. Peuters en kleuters kunnen heel prikkelbaar worden, wat zich kan uiten in onverwachte woede-uitbarstingen. Daarbij zijn ze vaak angstig, hebben ze een terugval in kinderlijke gedrag (gaan bijvoorbeeld weer duimen) en ontwikkelen ze verlatingsangst. Dit kan zelfs zo ver gaan dat de jeugdige extreem bang of verdrietig is als de ouder even kort de kamer verlaat. Kinderen in de basisschoolleeftijd en tieners sluiten zich daarentegen vaak helemaal af van de buitenwereld. Dit kan zich uiten in opstandig gedrag en leidt niet zelden tot conflicten met ouders en problemen op school. Andere psychische gevolgen waarmee seksueel misbruikte kinderen te maken kunnen krijgen, zijn:

• Onzekerheid over zichzelf, het uiterlijk, de eigen gezondheid.
• Schuldgevoel over wat gebeurd is.
• Slaapproblemen, zoals inslaapproblemen of nachtmerries.
• Geseksualiseerd gedrag, zoals overmatige belangstelling voor seksualiteit of seksueel getinte spelletjes.

De lange-termijn gevolgen van seksueel misbruik in de jeugd zijn ernstig: misbruikslachtoffers kunnen last houden van slaapproblemen, schuldgevoelens en een negatief zelfbeeld. Vaak vinden slachtoffers het lastig om hun eigen koers te varen. Ze laten zich eerder leiden door wat de buitenwereld wil, dan door wat zij zelf willen. Grenzen stellen is daardoor ook moeilijk, waardoor opnieuw dingen (op het werk of in een relatie) tegen de wil of zin in gebeuren. Verder kunnen de volgende problemen zich op latere leeftijd voordoen:  

• Posttraumatische stressstoornis.
• Angststoornis met angstaanvallen.
• Stemmingsstoornis.
• Zelfmoordneigingen.
• Zelfverwonding.
• Agressiviteit.
• Overmatig alcohol- en drugsgebruik.
• Depressiviteit, gevoelens van wanhoop en hopeloosheid.
• (Borderline)persoonlijkheidsstoornis. Dit komt doordat kinderen zich tijdens het misbruik vaak verplaatsen in een subpersoonlijkheid om zo de gevoelens en pijn de baas te blijven.
• Psychosen.
• Emotionele labiliteit.
• Eenzaamheid.
• Moeite met het aangaan van (seksuele) relaties.
• Seksuele problemen.
• Crimineel gedrag.
• Woede-uitbarsting onder andere door projecties. Door bepaalde mensen – voornamelijk met autoriteit – kunnen oude ervaringen worden opgeroepen.

Adverse Childhood Experiences (ACE’s)

De gevolgen van kindermishandeling reiken verder dan de jeugd. De zogenaamde ACE-studie [78] heeft het verband aangetoond tussen ingrijpende jeugdervaringen en ongunstige opgroei-omstandigheden (waaronder kindermishandeling, scheiding, verslaving of psychiatrische problematiek in het gezin) en latere problemen zoals diabetes en hart- en vaatziekten, ernstig overgewicht, lichamelijke inactiviteit, riskant seksueel en ander gedrag zoals roken en verslaving, een lager inkomen, depressieve stemmingen, laag zelfbeeld en poging tot suïcide. Hoe meer ACE’s men heeft meegemaakt, hoe hoger het risico [65]. Hoe meer ACE’s, hoe lager het welbevinden. Leerlingen in groep 8 van het regulier basisonderwijs, blijken minder kwaliteit van leven te ervaren naarmate zij meer ACEs hebben; deze associatie werd vooral beïnvloed door kindermishandeling als ACE [10]; [111]. Hetzelfde geldt ten aanzien van het welbevinden van adolescenten [3].

In deze paragraaf worden eerst de uitkomsten van verschillende meta-analyses naar risicofactoren beschreven (gerangschikt naar ‘type’ kindermishandeling). Vervolgens komen enkele systematische reviews naar risicofactoren aan bod. Tenslotte staan meta-analyses naar de gevolgen van kindermishandeling centraal. Dit hoofdstuk sluit af met drie evidentietabellen waarin de beschreven studies overzichtelijk weergegeven worden.  

Meta-analyses naar risicofactoren fysieke kindermishandeling

De meest recente meta-analyse is van Milner en collega’s [48] en is bedoeld als een actualisatie van de meta-analyse van Stith et al. [21]. De auteurs zijn daarbij uitgegaan van conceptuele verklaringsmodellen voor fysieke kindermishandeling. De literatuur review leverde meer dan 70 verklarende modellen van fysieke kindermishandeling op, waaruit 140 mogelijke risicofactoren voor kindermishandeling werden geëxtraheerd op drie niveaus: ouderniveau, gezins- of relatieniveau en het ecologische niveau. 58 primaire studies voldeden aan de inclusiecriteria, waaruit 300 effectgrootteschattingen (ES) werden geïdentificeerd. In de meta-analyse werden 292 ES’s geplaatst in 38 verschillende  risicofactordomeinen. Twintig risicofactoren op ouderniveau bleken significant samen te hangen met kindermishandeling en er werden vijf significante risicofactoren op gezinsniveau gevonden. 

Opvoedstress, gebrek aan empathie, een laag zelfbeeld en een gebrekkige impulscontrole bij de ouder bleken belangrijke risicofactoren voor mishandeling in deze meta-analyse. Maar ook eenzaamheid, algemene stress, depressie, angst, cognitieve beperkingen, de neiging om het gedrag van het kind negatief te interpreteren  en gebrek aan kennis over de kinderlijke ontwikkeling hangen gematigd samen met het voorkomen van mishandeling door ouders. 

Risicofactoren die weliswaar relevant zijn, maar een klein effect hebben op de prevalentie van fysieke kindermishandeling door de ouderfiguur zijn psychopathologie bij de ouder; wanneer de ouder zelf slachtoffer is geweest van mishandeling in de jeugd; gebrekkige vaardigheid om problemen op te lossen; en gebrek aan steun bij de opvoeding. Belangrijke risicofactoren op gezinsniveau bleken een negatieve ouder-kind interactie en een gebrek aan samenhang in het gezin. 

De meta-analyse van Assink en collega’s [103] naar intergenerationele overdracht van (alle vormen van) kindermishandeling is ouder dan de meta-analyse van Milner et al. [48] en bevat deels dezelfde studies. Deze meta-analyse heeft 84 primaire studies naar risicofactoren van kindermishandeling geïncludeerd, die rapporteerden over 285 effectgroottes. Anders dan alle uitkomsten per studie te middelen, werd in deze meta een drie-level methode toegepast om de oorspronkelijke variatie in de studie-uitkomsten zoveel mogelijk te handhaven. 

Er werd een gemiddelde effectgrootte gevonden van r = 0,289; 95% CI [0,257, 0,337]. Geconcludeerd werd dat een voorgeschiedenis van kindermishandeling bij de ouder(s) de belangrijke risicofactor is voor mishandeling. In gezinnen van ouders die in hun eigen jeugd mishandeling hebben meegemaakt, is de kans op kindermishandeling bijna drie keer zo groot is als de kans op kindermishandeling in gezinnen van ouders zonder een geschiedenis van kindermishandeling (OR = 2,990). Omdat er echter aanwijzingen voor vertekening werden gevonden, is voorzichtigheid geboden bij de interpretatie van dit effect. 

Meta-analyses naar risicofactoren voor verwaarlozing

De meta-analyse van Mulder en collega’s [46] richt zich op risicofactoren voor kinderverwaarlozing en biedt een geactualiseerd overzicht van eerder onderzoek op dit gebied. In totaal werden 315 effectgroottes geëxtraheerd uit 36 primaire studies. Deze studie-uitkomsten werden geclassificeerd in 24 risicodomeinen. Voor 15 van de 24 risicodomeinen werden significante effecten gevonden die varieerden van klein (r = .110) tot groot (r = .372) in omvang. De meeste risico’s werden gevonden op het niveau van de ouders, zoals het hebben van een geschiedenis van antisociaal gedrag/criminele overtredingen (r = .372); het hebben van een geschiedenis van geestelijke/psychiatrische problemen (r = . 259); het hebben van mentale of lichamelijke problemen (r = .207); en ervaring en met misbruik in de eigen jeugd (r = .182). 

Het effect van moeder-gerelateerde risicofactoren was niet significant verschillend van het effect van vader-gerelateerde risicofactoren. Geconcludeerd werd dat verwaarlozing wordt bepaald door meerdere risicodomeinen en dat vooral ouder-gerelateerde risicofactoren factoren belangrijk zijn bij het voorkomen en verminderen van verwaarlozing. 

Meta-analyses naar risicofactoren van seksueel misbruik 

De meta-analyse Assink en collega’s [104] tenslotte focust op risicofactoren voor seksueel misbruik door de ouderfiguur. In totaal werden 765 risicofactoren geëxtraheerd uit 72 studies, die werden ingedeeld in 35 risicodomeinen, op drie niveaus: ouder- , kind- en gezinsniveau. Een reeks meta-analyses leverde een significant gemiddeld effect op voor 23 van de 35 risicodomeinen, variërend van r =.101 tot r =.36. De sterkste effecten werden gevonden voor eerder slachtofferschap van het kind en/of gezinsleden (r= .360), of gelijktijdige vormen van kindermishandeling in de thuissituatie van het kind (r = .267), en een voorgeschiedenis van kindermishandeling bij de ouders (r = .265). Andere geïdentificeerde risico’s waren gerelateerd aan ouderlijke problemen (bijv. partnergeweld, r = .188), opvoedingsproblemen (bijv. lage kwaliteit ouder-kind relatie, r = .292), een losse gezinsstructuur (bijv. het hebben van een stiefvader, r = .118), gezinsproblemen (bijv. sociaal isolement, r = .191), problemen bij het kind (bijv. het hebben van een mentale/fysieke, chronische aandoening, r = .193) en andere kindkenmerken (bijv. vrouwelijk geslacht, r =.29). 

Younas en Gutman [2] hebben een systematisch literatuuroverzicht geschreven van 68 kwantitatieve, gepubliceerde, empirische studies naar ouderlijke risico- en beschermende factoren van mishandeling.  De resultaten werden narratief samengevat met behulp van het ‘Risk and Resilience Ecological Framework’. De uitkomsten werden geordend naar risicofactoren op microniveau (individueel en gezinsniveau), meso- en macroniveau. Op microniveau werden factoren gevonden zoals middelenmisbruik door de ouders, wanneer de ouder zelf mishandeling heeft meegemaakt in de kindertijd en partnergeweld. Op mesoniveau bleken een laag inkomen en sociaal isolement relevante risicofactoren. Sociale steun bleek de meest significante beschermende factor op alle niveaus en voor alle mishandelingstypes behalve seksueel misbruik van kinderen, maar de definitie verschilde sterk tussen de studies. Fysieke mishandeling had de meeste risicofactoren die uniek waren voor dit type, gevolgd door verwaarlozing, en partnergeweld was een gemeenschappelijke risicofactor voor alle typen mishandeling. Er werden minder studies naar emotionele mishandeling, seksueel misbruik en beschermende factoren gevonden. 

Hunter en Flores [64] hebben een systematische review uitgevoerd van 33 studies naar sociale determinanten van mishandeling. Het grootste aantal studies leverde bewijs voor de samenhang tussen armoede en mishandeling (29 studies), gevolgd door gebrek aan stabiele huisvesting (13 studies) en een laag opleidingsniveau van de ouders (8 studies). De auteurs concluderen dat armoede, opleidingsniveau van de ouders, en huisvestingsproblematiek geassocieerd zijn met mishandeling. 

Conrad-Hiebner en Byram [86] focussen in hun systematische literatuur review op de invloed van economische onzekerheid op het voorkomen van mishandeling. In de review werden de bevindingen van 26 longitudinale studies over de relatie tussen economische onzekerheid en mishandeling samengevoegd op narratieve wijze. Kinderen die opgroeien met economisch onzekerheid (laag inkomen, armoede) ervaren 3-9 keer vaker mishandeling dan kinderen in economisch zekere omstandigheden. De resultaten laten zien dat inkomensverlies, materiële ontberingen en huisvestingsproblemen de meest betrouwbare voorspellers zijn van kindermishandeling. De conclusie luidt dat economische onzekerheid een risicofactor is voor kindermishandeling, maar er is weinig bekend over de causale aard van deze relatie.

In totaal werden twaalf meta-analyses gevonden waarin primaire studies naar de gevolgen van mishandeling en verwaarlozing in de jeugd gekoppeld werd aan psychosociale of cognitieve uitkomsten bij de jongeren en jongvolwassenen op latere leeftijd. 

In twee meta-analyses [16]; [60] werden de uitkomsten van 62 studies samengevoegd naar de samenhang tussen prenataal alcoholgebruik door de moeder en probleemgedrag bij het kind in de leeftijd van 4 -18 jaar. Er werd een middelgroot effect gevonden van overmatig alcoholgebruik voor de geboorte en internaliserend en externaliserend probleemgedrag bij het kind. 

Er zijn twee grote meta-analyses [89]; [106] uitgevoerd om de samenhang tussen het meemaken van mishandeling in de jeugd en het ondernemen van – of denken aan een zelfmoordpoging in de adolescentie onderzocht werd. De uitkomsten van 108 primaire studies werden samengevoegd. Kinderen en jongvolwassenen die ooit blootgesteld zijn aan welke vorm van mishandeling en verwaarlozing dan ook, bleken een meer dan drievoudig verhoogde kans te hebben op zelfmoordpogingen. 

In de meta-analyse van Fry en collega’s [77] werd onderzocht in hoeverre verschillende vormen van fysieke mishandeling en geweld in de kindertijd samenhangen met de schoolprestaties van de jeugdige. Jongens die gepest worden, hebben bijna drie keer zoveel kans om te verzuimen op school, vergeleken met jongens die niet gepest worden. Na pesten hebben fysiek geweld en seksueel geweld in de kindertijd de sterkste associaties met ziekteverzuim onder jongens. Voor meisjes heeft seksueel geweld tijdens de kindertijd veel impact op schoolverzuim. Meisjes die seksueel geweld ervaren, hebben drie keer meer kans om afwezig te zijn op school dan meisjes die geen seksueel geweld ervaren. De conclusie in deze meta-analyse luidt dat alle vormen van mishandeling in de kindertijd samengaan met schoolverzuim en een achteruitgang van de schoolprestaties. 

Vijf verschillende meta-analyses laten zien dat het meemaken van mishandeling gevolgen heeft voor het mentale welzijn van de jeugdige. Kinderen en jongeren die mishandeld zijn, ervaren meer negatieve emoties, kunnen hun emoties minder goed reguleren [55]; [69] kunnen minder goed mentaliseren [4]; hebben meer last van sociale angst [54] en van slaapproblemen [26].

In de meta-analyse van Goncy et al.[74] werd onderzocht of het meemaken van agressie tussen ouders onderling samenhangt met het voorkomen van misbruik tijdens het daten (dwz. de jeugdige is zowel slachtoffer als dader van geweld/agressie misbruik tijdens het daten). Die samenhang blijkt er te zijn. 

In de meta-analyse van Yeo et al.[3] werden de gevolgen van ACE’s onderzocht. ACE’s bleken sterk gerelateerd aan een lager emotioneel welzijn van de jeugdige en aan lagere onderwijsprestaties.

Hieronder worden drie evidentietabellen weergegeven waarin de uitkomsten van de diverse meta-analyses en systematische reviews beknopt weer gegeven worden. 

• Evidentietabel 1. Risicofactoren van mishandeling (7 meta-analyses of systematische reviews)
• Evidentietabel 2. Beschermende factoren van mishandeling (4 meta-analyses of systematische reviews)
• Evidentietabel 3. Gevolgen van mishandeling (12 meta-analyses of systematische reviews).

Evidentietabel 1. Riscofactoren voor kindermishandeling (7 meta-analyses of systematische reviews)

Evidentietabel 2.  Beschermende factoren mishandeling (4 meta-analyses en/of systematische reviews).

Evidentietabel 3: Gevolgen van mishandeling (12 meta-analyses en/of systematische reviews).

Deze module heeft betrekking op mogelijke signalen van kindermishandeling en instrumenten die in de JGZ kunnen worden ingezet om meer systematisch te kijken naar signalen van kindermishandeling. 

• Wat zijn signalen van kindermishandeling?
• Hoe kan het signaleren van kindermishandeling het beste plaatsvinden? 

Een signaal is een teken dat er iets aan de hand is. Je ziet, hoort of voelt iets en maakt je daardoor zorgen. De verklaring voor zo’n signaal kàn kindermishandeling zijn, maar er kan ook een andere verklaring zijn. Veel signalen van kindermishandeling zijn namelijk niet specifiek.

Er zijn veel signalen die kunnen wijzen op kindermishandeling. Eigenlijk kan alles een signaal zijn. Een lijst met signalen is daarom nooit volledig. Wel is het zo dat hoe meer signalen je waarneemt, hoe groter de kans is dat er sprake is van kindermishandeling, op dit moment of in het verleden. 

De aanwezigheid van één of meer signalen betekent dus niet noodzakelijkerwijs dat er sprake is van kindermishandeling en er is daarnaast bijna nooit één oorzaak voor kindermishandeling aan te wijzen. Omgekeerd: wanneer er geen signalen bij het kind worden waargenomen, wil dit niet zeggen dat er geen kindermishandeling speelt. Signalen leiden tot zorg maar er kunnen verschillende verklaringen voor zijn. Signalen kunnen reden zijn voor verder onderzoek binnen de JGZ en/of andere ter zake deskundige professionals. Praat tijdig met de ouders en/of de jeugdige (alleen) over je zorgen en wat mogelijke verklaringen kunnen zijn. Beoordeel of deze verklaringen [30]:

• passend zijn (past bijvoorbeeld niet bij het ontwikkelingsniveau van de jeugdige),
• aannemelijk zijn (bijvoorbeeld fysiek onmogelijk of medisch onjuist),
• consistent zijn (bijvoorbeeld wisselt in de tijd of tussen personen, of een broertje of zusje krijgt de schuld),
• gebaseerd zijn op overtuigingen (bijv. culturele, religieuze, levenswijze) die niet stroken met de veiligheid van de jeugdige.

Wanneer je zorgen niet direct zijn weggenomen, start je de meldcode. Twijfel je hierover, overleg dan met de aandachtsfunctionaris Kindermishandeling. En overleg met Veilig Thuis. Zie module Werken met de meldcode. 

Hieronder volgt een overzicht van signalen die wetenschappelijk onderbouwd zijn en kunnen wijzen op kindermishandeling. LET OP: deze lijst is niet uitputtend. Ook de kortetermijngevolgen van kindermishandeling (die al in de jeugd merkbaar zijn) kunnen beschouwd worden als signalen van (actuele of eerdere) kindermishandeling. Gevolgen kunnen bijvoorbeeld verwondingen of gedragsproblemen bij de jeugdige zijn, maar zijn dan tevens een mogelijk signaal van kindermishandeling. Zie de module Definities en achtergrondinformatie.

Lichamelijke signalen bij de jeugdige 

• Verwondingen (blauwe plekken, brandwonden, snijwonden, schedel-hersenletsel of botbreuken) die niet goed kunnen worden verklaard of overeenkomen met de uitleg van de jeugdige of de ouders.
• Elke blauwe plek bij een niet-mobiel kind (baby).
• Verwondingen op ongebruikelijke plaatsen, bijvoorbeeld blauwe plekken op locaties zonder direct onderliggend bot zoals zachte wanggedeelte, oor, genitaliën (inclusief vrouwelijke genitale verminking (VGV); zie richtlijn VGV), op de dijbenen of billen, waar jeugdigen normaal gesproken geen verwondingen oplopen door alledaagse activiteiten.
• Verwondingen in verschillende stadia van genezing: dit kan duiden op herhaaldelijk letsel.
• Specifieke patronen van verwondingen: letsels in de vorm van objecten zoals een riem, handafdrukken, bijtletsel.
• Lichamelijke signalen van seksueel misbruik: pijn, bloedingen, of afscheiding in het genitale of anale gebied, SOA’s, zwangerschap. Zie JGZ-Richtlijn Huidafwijkingen.

Emotionele en gedragsmatige signalen bij de jeugdige

• Plotselinge en onverklaarbare veranderingen in gedrag.
• Extreme waakzaamheid of schrikreacties : kinderen die overmatig waakzaam zijn of relatief snel schrikken.
• Terugtrekking of isolatie: kinderen die zich terugtrekken van sociale interacties en weinig interesse tonen in spel of activiteiten.
• Overmatig agressief gedrag naar anderen of destructief gedrag naar eigendommen.
• Angst voor bepaalde personen of plekken: de jeugdige laat extreme angst zien voor een specifieke persoon of omgeving.
• Terugval in ontwikkeling zoals weer gaan bedplassen, duimzuigen of terugval in babytaal. Zie JGZ-Richtlijn Psychosociale problemen

Signalen van verwaarlozing

• Onvoldoende hygiëne en verzorging: het kind oogt vies (bijv. vuilkorsten), onverzorgd, stinkt (bijv. naar urine, ontlasting, transpiratie), of draagt slecht passende of ongepaste kleding met het oog op de weersomstandigheden.
• Onvoldoende voeding: ondergewicht, honger, of bedelen om voedsel.
• Het herhaaldelijk zonder bericht niet verschijnen bij de jeugdgezondheidszorg (JGZ) of andere (medische) zorgverleners.
• Uitstel in (medische) hulp zoeken zonder dat daar een bevredigende verklaring voor is; of (medische) hulp wordt op een erg laat moment ingeschakeld.
• Gebrek aan medische zorg: onbehandelde medische problemen, zoals infecties, gebitsproblemen of slecht gezichtsvermogen. Het niet opvolgen van verwijzing naar een specialist. Niet of verkeerd toedienen medicijnen. Verwaarloosde (luier- of huid)uitslag.
• Schoolverzuim: jeugdige is regelmatig of langdurig afwezig op school zonder duidelijke reden.

Signalen die met de ouders te maken hebben

• Problematisch alcohol-/drugsgebruik door ouders;
• Psychiatrische problemen van ouders;
• Relatieconflicten en partnergeweld tussen ouders;
• Afwijkende of zeer negatieve ouder-kind interactie; bijv. de ouder toont vijandigheid, afwijzing of desinteresse ten aanzien van het kind.
• ‘Shoppen’ langs hulpverleners, te veel (onnodige) zorg en kind veel thuis houden;
• Veelvuldig verhuizen;
• Dierenmishandeling.

Gedragssignalen van seksueel misbruik

• De jeugdige heeft meer kennis of interesse in seksuele handelingen dan op basis van de (ontwikkelings)leeftijd verwacht mag worden.
• De jeugdige vertoont seksueel expliciet gedrag of seksuele spelletjes die niet passen bij hun (ontwikkelings)leeftijd.
• Peuters en kleuters: bijvoorbeeld: prikkelbaarheid, onverwachte woede-uitbarstingen, (verlatings)angst, terugval in kinderlijke gedrag (gaan bijvoorbeeld weer duimen)
• Basisschoolleeftijd en tieners: bijvoorbeeld: afsluiten van de buitenwereld, opstandig gedrag, conflicten met ouders en problemen op school, onzekerheid over zichzelf (uiterlijk, eigen gezondheid), slaapproblemen (inslaapproblemen of nachtmerries) en zelfverwonding.

Om signalen van kindermishandeling te kunnen constateren kijk je naar de (uiterlijke) kenmerken en gedragingen van de jeugdige, naar de ouder-jeugdige interactie, naar de ouder als persoon en als opvoeder en naar de psychosociale context van de jeugdige. Als JGZ-professional ben je altijd, tijdens alle momenten van contact, alert op mogelijke signalen van kindermishandeling.

Screenen op fysieke signalen

• Tijdens lichamelijk onderzoek van baby’s (wegen/meten; controle heupen; op indicatie; op verzoek; etc.) inspecteer je ook altijd de huid op lichamelijke signalen. Blauwe plekken bij een niet-mobiel kind (baby) dienen altijd nader onderzocht te worden door een kinderarts.
• Bij baby’s en peuters die in luier/onderbroek worden gezien: inspecteer altijd de zichtbare huid en globaal de billen op blauwe plekken door bij de onderrug de luier/onderbroek even te openen.
• Bij jeugdigen vanaf 4 jaar: observeer altijd de zichtbare huid tijdens contactmomenten of ook de bedekte huid wanneer dit op indicatie of op verzoek van de ouder/de jeugdige is (bijv. wanneer ouders vragen naar uitslag of verkleuring te kijken, kijk je ook naar de rest van de zichtbaar geworden huid).
• Zie ook de JGZ-Richtlijn Huidafwijkingen en Richtlijn Blauwe plekken bij kinderen – NVK (o.a. in verband met differentiaaldiagnose bij bijvoorbeeld archipel-vlekken, Ehler Danlos syndroom (EDS), stollingsziekten en andere aangeboren huidaandoeningen, en osteogenesis imperfecta).
• Bij twijfel of vermoedens van toegebracht letsel is nader medisch onderzoek door een ter zake deskundige arts nodig. Maak eventueel een foto van letsel. Zie Module Werken met de meldcode Kindermishandeling en huiselijk geweld. 

Screenen op signalen in de sociaal-emotionele ontwikkeling, het gedrag en in de omgeving van de jeugdige 

Voor de JGZ zijn hiervoor momenteel de volgende twee methodieken[1] en een vragenlijst beschikbaar: 

• SPARK (Signaleren van Problemen en Analyseren van het Risico bij opvoeden en opgroeien van kinderen; [22][23] en Pre-SPARK bij prenatale huisbezoeken JGZ [82].
• GIZ-methodiek (Gezamenlijk Inschatten Zorgbehoefte) [96];[116]
• Vragenlijst Stevig Ouderschap [92];[38];[39].

Het werken met één van deze methodieken heeft de voorkeur boven het werken zonder methodiek. Daarbij zijn de SPARK en GIZ voorspellend voor kindermishandeling [37];[20];[119]. Aan zowel de GIZ als de SPARK is een zogenaamde actuariële module toegevoegd waarbij het eindoordeel ten aanzien van kind(on)veiligheid, na het vaststellen van de risicofactoren, (automatisch) volgt. Dit verhoogt de voorspellende waarde van beide methodieken.¹

De Vragenlijst Stevig Ouderschap is eveneens een voorspellend instrument voor kindermishandeling [38];[39], maar kan alleen worden ingezet wanneer de preventieve interventie Stevig Ouderschap daadwerkelijk beschikbaar is om te worden aangeboden bij een positieve screening.

[1]  Ook het DMO-protocol van Samen Starten blijkt in combinatie met een actuariële module voorspellend te zijn voor kindermishandeling, echter minder dan de GIZ-methodiek en SPARK (van der Put e.a., submitted). Samen Starten wordt echter uitgefaseerd en niet meer met training en/of e-learning ondersteund. 

SPARK [20]; [22]; [23]; [24] staat voor Signaleren van Problemen en Analyseren van het Risico bij opvoeden en opgroeien van Kinderen. Doel van de SPARK is het vroegtijdig signaleren van (risico op) opvoed- en opgroeiproblemen bij jonge kinderen en in kaart brengen van beschermende en versterkende factoren. De SPARK is een gevalideerd en gestructureerd vraaggesprek dat het perspectief en de ervaring van ouders combineert met de expertise van de jeugdverpleegkundige [20]; [24]. Het ondersteunt de ouders en de jeugdverpleegkundige bij het voeren van gesprekken over het opvoeden en opgroeien van het jonge kind, via oplossingsgerichte gespreksvoering en een vaste gespreksstructuur. Er zijn vier SPARK-versies beschikbaar, voor toepassing vóór de geboorte (PreSPARK)  en wanneer het kind 18, 36 en 60 maanden oud is. 

De SPARK (voor de leeftijd van 18 maanden) is een betrouwbare voorspeller van kindermishandeling, waarbij de betrouwbaarheid bovendien wordt verhoogd door toepassing van de actuariële module [37]; [117]. Deze module maakt deel uit van de reguliere (opfris)training, handleiding en het digitale SPARK-formulier (via een pop-up). De SPARK kan dus worden gebruikt om  professionals in de JGZ te ondersteunen bij het inschatten van een risico op kindermishandeling en het bepalen van vervolgacties in het gezin. 

Links voor de SPARK:

• Link naar NCJ website over de SPARK-methode
• Factsheet SPARK
• Generieke Praktijkmodule Gespreksvoering

De GIZ-methodiek [96], [116] is een methodiek waarmee ouders, jongeren en professionals samen de zorgbehoeften van een jeugdige of gezin in kaart kunnen brengen. De afkorting ‘GIZ’ staat voor ‘Gezamenlijk Inschatten van Zorgbehoeften’, waarbij technieken uit zowel motiverende gespreksvoering als oplossingsgericht werken worden toegepast. Doel is om in dialoog met (aanstaande) ouders, kinderen en jongeren (en eventueel andere professionals) ontwikkel- en zorgbehoeften efficiënt, effectief en adequaat in kaart te brengen en samen te beslissen over passende ondersteuning. De GIZ-methodiek combineert de ervaringen van de ouder/jongere met de deskundigheid van de professional. De GIZ-methodiek is geschikt voor (aanstaande) ouders met kinderen (- 9 maanden tot 23 jaar) en voor kinderen en jongeren zelf, vanaf 8 jaar. 

De GIZ blijkt in combinatie met de zogenaamde ‘actuariële module’ een betrouwbare voorspeller te zijn van kindermishandeling [119]. De actuariële module maakt deel uit van een (opfris)training en handleiding.  

Links naar de GIZ:

• NCJ website over de GIZ
• Factsheet GIZ
• Generieke Praktijkmodule Gespreksvoering

JGZ-organisaties die de preventieve interventie Stevig Ouderschap aanbieden in hun regio, kunnen overwegen om alle ouders vlak na de geboorte van hun kind de Vragenlijst Stevig Ouderschap [92] voor te leggen. Deze vragenlijst is oorspronkelijk ontwikkeld als een instrument voor de JGZ om te bepalen welke ouders in aanmerking komen voor de preventieve interventie Stevig Ouderschap (zie Module Begeleiden). De vragenlijst bevat 17 vragen over de ervaringen van ouders tijdens hun eigen jeugd, hun huidige sociale netwerk, en eventuele stressfactoren die zij ervaren. Voorbeelden van vragen zijn: “Voelde u zich als kind veilig bij uw ouders?” en “Maakt u zich zorgen over het grootbrengen van uw kind?”. Beide ouders vullen de vragenlijst in. 

Onderzoek laat zien dat de uitkomst van de Vragenlijst Stevig Ouderschap kindermishandeling goed kan voorspellen [38]; [39]. De Vragenlijst Stevig Ouderschap, al dan niet in combinatie met de klinische inschatting van de jeugdverpleegkundige, stelt JGZ-professionals beter in staat om risico’s van kindermishandeling vroegtijdig in te schatten en gezinnen door te verwijzen naar preventieve interventies.

• NCJ Website over Stevig Ouderschap
• Vragenlijst Stevig Ouderschap
• Zie ook: Module Preventieve interventies 

Start de KNMG Meldcode Kindermishandeling en huiselijk geweld wanneer je een vermoeden of verdenking van kindermishdandeling hebt en de zorgen in een gesprek met ouders en/of jeugdige niet direct zijn weggenomen. Als je twijfelt of je de meldcode moet starten, overleg dan met een aandachtsfunctionaris Kindermishandeling

Zie: Module Werken met de meldcode.

Hieronder worden de wetenschappelijke uitkomsten beschreven van de gevonden studies naar de validiteit en betrouwbaarheid van signaleringsinstrumenten die ingezet kunnen worden bij een vermoeden van kindermishandeling. 

Onderzoek naar de voorspellende waarde van de SPARK 

Van der Put et al. [37] onderzochten de predictieve validiteit van de SPARK-methode voor het voorspellen van kindermishandeling, en of inschatting met de SPARK kan worden verbeterd met een actuariële module. Bij een actuariële module volgt het eindoordeel in een somscore (automatisch) na het vaststellen van risicofactoren. Een steekproef bestond uit 1582 kinderen van ongeveer 18 maanden oud, bij wie de SPARK werd afgenomen tijdens JGZ bezoeken thuis (51%) of op de geboortekliniek (49%). De SPARK uitkomsten werden gekoppeld aan CBS-gegevens over ‘kinderbeschermingsmaatregelen’ en ‘jeugdhulp met verblijf’ over een follow-up periode van 10 jaar. De voorspellende waarde werd geëvalueerd met behulp van (AUC)-waarden (Area Under the receiver operating characteristic Curve).

De resultaten toonden een goede voorspellende waarde voor de SPARK klinische risicobeoordeling (AUC = 0,723; groot effect). De actuariële module leidde tot een significante verbetering van de predictieve validiteit (AUC = 0,802; groot effect), z = 2,05, p = .04. Deze resultaten laten zien dat de SPARK op zichzelf geschikt is voor het inschatten van het risico op kindermishandeling en dat de actuariële module een waardevolle aanvulling is.

Onderzoek naar de voorspellende waarde van de GIZ-methodiek 

Bontje en collega’s [119] onderzochten in hoeverre de GIZ-methodiek ook geschikt is om het risico op kindermishandeling in te schatten. De GIZ-methodiek bestaat uit twee onderdelen, namelijk: een globale screening van krachten, beschermende factoren, en ontwikkel- en zorgbehoeften bestaande uit een GIZ-driehoek met drie domeinen; en een uitgebreider screening bestaande uit een matrix met tien domeinen (de GOM-matrix) . Voor de GOM-matrix werd onderzocht of de risico-inschatting verbeterd kon worden door de toepassing van een actuariële module (toekenning van een somscore). Hiertoe werden secundaire analyses uitgevoerd op 36.989 GIZ-metingen waaraan CBS-gegevens over ‘jeugdbeschermingsmaatregelen’ en ‘jeugdhulp met verblijf’ werden gekoppeld in een follow-up periode van vijf jaar. De predictieve validiteit werd geëvalueerd aan de hand van AUC-waarden (Area Under the receiver operating characteristic Curve). Resultaten lieten een gematigde predictieve validiteit zien voor de klinische risico-inschatting van de GIZ, met AUC = .681 voor de GIZ-driehoek, en AUC = .698 voor de GOM-matrix. Verder lieten resultaten zien dat bij gebruik van een actuariële module de predictieve validiteit van de GOM-matrix significant toeneemt (AUC = .776), en daarmee uitkomt boven de grenswaarde van een groot effect. De actuariële module kan gebruikt worden om de JGZ-professional die de GIZ-methodiek gebruikt, te ondersteunen bij de beslissing om gezinnen te verwijzen voor aanvullende (jeugd)hulp. 

Onderzoek naar de voorspellende waarde van de Vragenlijst Stevig Ouderschap

De Vragenlijst Stevig Ouderschap [92]; [93] is een instrument dat binnen de Jeugdgezondheidszorg (JGZ) wordt gebruikt om te bepalen welke ouders extra ondersteuning nodig hebben bij de opvoeding van hun pasgeboren kind. De vragenlijst brengt diverse risicofactoren in kaart die het opvoedproces kunnen bemoeilijken, zoals de jeugd van de ouder(s), sociale steun en persoonlijke problemen. Hoewel de Vragenlijst Stevig Ouderschap niet specifiek is ontwikkeld voor het signaleren van kindermishandeling, is het doel ervan om risicofactoren voor opvoedproblemen tijdig te herkennen en ouders zo nodig door te verwijzen naar de preventieve interventie Stevig Ouderschap.

Van der Put en collega’s [38] onderzochten in een grootschalige studie de voorspellende waarde van de vragenlijst voor toekomstige meldingen van kindermishandeling bij Veilig Thuis. Daarbij werd ook gekeken of de voorspellende waarde verbeterde wanneer de vragenlijst werd gecombineerd met een klinische inschatting van de jeugdverpleegkundige. Uit het onderzoek bleek dat de Vragenlijst Stevig Ouderschap — zowel op zichzelf als in combinatie met een klinische inschatting — JGZ-professionals beter in staat stelt om het risico op kindermishandeling vroegtijdig te herkennen en gezinnen gericht door te verwijzen naar preventieve interventies. Dit bleek effectiever dan het maken van een inschatting zonder de inzet van instrumenten, zoals de Vragenlijst Stevig Ouderschap. De belangrijkste risicofactoren die voorspellend waren voor een latere melding bij Veilig Thuis, waren:

• partnergeweld;
• moeite met het reguleren van boosheid;
• een beperkte beschikbaarheid van sociale steun;
• een voorgeschiedenis van lichamelijke mishandeling bij de ouder;
• psychische problemen bij de moeder;
• middelengebruik bij de vader.

De voorspellende nauwkeurigheid van de Vragenlijst Stevig Ouderschap was acceptabel, met een AUC-waarde van 0,70. De klinische inschatting van de jeugdverpleegkundige scoorde lager (AUC = 0,59). De combinatie van beide methoden (klinische inschatting door de JGZ-professional en de Vragenlijst Stevig Ouderschap) resulteerde in de hoogste AUC-waarde (0,72), al was het verschil met de vragenlijst alleen niet statistisch significant. 

Een beperking van het onderzoek is dat het aantal meldingen bij Veilig Thuis in de steekproef relatief laag was (0,4% van de gezinnen). Dit kan te maken hebben met de beperkte follow-upduur van drie jaar en het feit dat veel gevallen van kindermishandeling niet worden gemeld. De conclusie is dat de Vragenlijst Stevig Ouderschap in combinatie met  de eigen inschatting JGZ-professionals beter in staat stelt om risico’s vroegtijdig in te schatten en gezinnen door te verwijzen.

In deze module wordt beschreven hoe je als JGZ-professional de KNMG-meldcode Kindermishandeling en huiselijk geweld volgt bij signalen of vermoedens van kindermishandeling. Tevens wordt er aandacht besteed aan de verschillen tussen de V&VN-meldcode [15] en de KNMG-meldcode. [56]

Hoe kan bij vermoedens of verdenking van kindermishandeling het best gehandeld worden?

In 2013 is de Wet ‘Verplichte Meldcode Huiselijk Geweld en Kindermishandeling’ [47] ingevoerd voor alle zorgaanbieders in de zin van de Wet Kwaliteit, Klachten en Geschillen [9] en dus ook voor JGZ-organisaties. 

De wet verplicht organisaties en zelfstandige beroepskrachten om …

• een meldcode over huiselijk geweld en kindermishandeling vast te stellen;
• het gebruik van de meldcode te bevorderen; en
• de beroepskracht te ondersteunen bij het handelen naar aanleiding van signalen van huiselijk geweld en kindermishandeling. 

De Meldcode geeft ondersteuning bij handelingsverlegenheid, twijfel en ongeloof wanneer kindermishandeling gesignaleerd of vermoed wordt. Als de meldcode zorgvuldig is doorlopen, en de uitkomst is dat een melding noodzakelijk is, geeft dit de beroepskracht de legitimatie om een melding bij Veilig Thuis te doen (ook als de betrokkene geen toestemming geeft). Zie voor meer informatie: Wet Maatschappelijke Ondersteuning 2015 [8] en de Toolkit meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling  

De ‘Kindcheck’ [58] is een verplicht onderdeel van Meldcode en geldt voor alle professionals die onder de Wet verplichte Meldcode vallen. De Kindcheck is gericht op beroepskrachten die contacten hebben met volwassen cliënten en niet met hun (klein-)kinderen, en daarom ook niet beschikken over kindsignalen. De Kindcheck is in alle gevallen aan de orde waarin de beroepskracht zich, vanwege de ernstige situatie van zijn volwassen cliënt, zorgen maakt over mogelijk aanwezige minderjarige kinderen. De Kindcheck geldt als een beroepskracht meent dat er, vanwege de toestand van zijn volwassen cliënt, risico’s zijn op ernstige schade voor kinderen of een bedreiging van de veiligheid van kinderen die afhankelijk zijn van de zorg van cliënt. Zo geldt de Kindcheck bijvoorbeeld in geval er bij de ouders sprake is van een ernstige (chronische) depressie, zware verslaving, (dreigende) huisuitzetting, geweld tussen huisgenoten, suïcidepoging.

In 2019 is de Wet Verplichte Meldcode Huiselijk Geweld en Kindermishandeling uitgebreid met het ‘Afwegingskader’ dat professionals ondersteunt bij de beslissing of een melding bij Veilig Thuis moet worden gedaan. De verschillende beroepsgroepen hebben daarnaast professionele normen/ meldnormen vastgesteld: criteria waarvoor een melding noodzakelijk is. Zie: Het afwegingskader in de meldcode

De wet noemt de volgende stappen van de Meldcode 

Stap 1: In kaart brengen van signalen.

Stap 2: Overleggen met een collega en/of Veilig Thuis 

Stap 3: Gesprek met de betrokkene(n).

Stap 4: Wegen van de kindermishandeling. 

Stap 5: Beslissen over melden en/of hulp organiseren

De stappen hoeven niet in de beschreven volgorde doorlopen te worden en hoeven niet afgerond te worden alvorens een volgende stap te zetten. Ook kan een stap opnieuw doorlopen worden. De stappen moeten wel alle doorlopen zijn alvorens een melding wordt gedaan, tenzij een stap om veiligheidsredenen niet kan worden genomen, zoals bij eerwraak of acute dreiging. 

JGZ-instellingsmeldcode

Voor JGZ-professionals zijn de volgende meldcodes per beroepsgroep landelijk uitgewerkt:

• Artsen: KNMG Meldcode kindermishandeling en huiselijk geweld (2023) [56]
• Verpleegkundigen en verpleegkundig specialisten: V&VN meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling (2018) [15]
• Doktersassistenten: Kindermishandeling en huiselijk geweld – NVDA (2019) [42]

LET OP: De drie meldcodes verschillen van elkaar in uitwerking. 

• De KNMG- en V&VN-meldcodes verschillen van elkaar qua:
  • benaming van stappen 4 en 5
  • invulling van de stappen 2, 4 en 5.
• De NVDA-meldcode baseert zich volledig op de KNMG-meldcode als “professionele norm voor artsen en ondersteunende medewerkers”.
• Maak binnen de JGZ-organisatie concrete afspraken en leg dit vast in een ‘instellingsmeldcode’. Geadviseerd wordt om daarbij de benaming en invulling van de stappen van de KNMG Meldcode kindermishandeling en huiselijk geweld (2023) [56] te volgen.

Neem hier in op:

• Wie wat moet doen en waarvoor verantwoordelijk is binnen de samenwerking tussen jeugdarts en jeugdverpleegkundige, verpleegkundig specialist, doktersassistent en aandachtsfunctionaris Kindermishandeling.
• Aanbevolen wordt om binnen iedere JGZ-organisatie minimaal één aandachtsfunctionaris Kindermishandeling aan te stellen (zie www.lvak.nl/).
• Wie wat moet doen en waarvoor verantwoordelijk is met betrekking tot de samenwerking met externe partners (Veilig Thuis, geboortezorgprofessionals, hulporganisaties en onderwijs).
• Maak afspraken over het onderhouden van deze relaties.
• Contactgegevens en bereikbaarheid van relevante interne en externe professionals en organisaties.
• Afspraken over dossiervorming.
• Afspraken over informatie- en gegevensdeling (bijvoorbeeld met betrekking to het maken en delen van foto’s van letsel). Betrek hierbij de functionaris ‘gegevensdeling’ van de JGZ-organisatie.

Zie: Basismodel meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling en voorbeeldprotocollen.

Informatie- en gegevensdeling

Ouders en/of de jeugdige moeten in beginsel toestemming geven voor het uitwisselen van informatie met andere professionals buiten de JGZ. Tegelijkertijd heeft de JGZ de plicht om te handelen in belang van de jeugdige wanneer er zorgen over diens ontwikkeling en gezondheid bestaan. Dit kan bij de professional leiden tot een ‘conflict van plichten’ wanneer ouders of de jeugdige vanaf 12 jaar geen toestemming geven. Op grond van Artikel 5.2.6. van de WMO (2015) mogen beroepsbeoefenaren met een beroepsgeheim zonder toestemming gegevens verstrekken aan Veilig Thuis. Dit is een meldrecht (geen meldplicht). 

Dit mag alleen:

• als dat noodzakelijk is om kindermishandeling te stoppen, of
• als de beroepsbeoefenaar een vermoeden heeft van kindermishandeling en hij/zij dat wil laten onderzoeken.

Hoe te handelen bij een ‘conflict van plichten’ en over informatiedeling (en -verstrekking) binnen en buiten de JGZ: Raadpleeg de Juridische Toolkit NCJ, deze toolkit is van toepassing op alle JGZ-professionals, of Onderdeel II Informatieverstrekking en Bijlage 2 Beroepsgeheim van de KNMG-meldcode, en de KNMG-richtlijn Omgaan met medische gegevens.

Dossiervorming

Noteer signalen, acties en afspraken die naar aanleiding van een vermoeden van kindermishandeling worden gemaakt en laat daarbij zo mogelijk een collega of de aandachtsfunctionaris Kindermishandeling meekijken bij de (geanonimiseerde) tekst. 

LET OP: in het digitaal dossier is het niet mogelijk met verschillende meldcodes tegelijk te werken; geadviseerd wordt zo veel mogelijk de benamingen van KNMG-meldcode toe te passen.

De JGZ-professional is verantwoordelijk voor een zorgvuldige en adequate dossiervorming en zorgt dat in het JGZ-dossier ten aanzien van vermoedens en/of signalen van kindermishandeling tenminste is opgenomen (zie ook paragraaf Dossiervorming in de KNMG-meldcode):

• Relevante en feitelijke informatie rond (aanwijzingen voor) kindermishandeling en onderzoek daarnaar. Wees objectief en zo concreet mogelijk (dus: “Moeder is drie nachten in de week bij haar vriend, X is dan alleen thuis en gaat zelfstandig naar school, moeder weet niet of hij ontbijt”). Eventuele verklaringen voor letsel, gedrag, psychische gesteldheid, veronderstellingen, overwegingen of hypothesen worden concreet weergegeven met vermelding van de bron (“Volgens de leerkracht …”).  
• Inhoud van overleg met collega’s, andere beroepskrachten en/of Veilig Thuis en de bijbehorende correspondentie.
• Vragen van en het wel/niet verkrijgen van toestemming voor het verstrekken of opvragen van informatie.
• Wanneer de meldcode is gestart, wanneer deze is afgesloten na stap 5, en in voorkomende gevallen wanneer de meldcode is gestopt (bij conclusie onterecht vermoeden).
• Welke stappen van de meldcode zijn doorlopen met welk resultaat.
• Welke afwegingen zijn gemaakt bij besluiten rond wel/niet adviesvragen en melden, wel/niet inzage geven in dossier, wel/ niet vernietigen (gedeelten) van dossier. 

De stappen van de meldcode worden hieronder uitgewerkt, specifiek toegespitst op de JGZ. Hierbij is de benaming en inhoud van de stappen uit de KNMG Meldcode [56] als leidraad gebruikt. Zie stroomdiagram van van de KNMG-meldcode, 

Maak een eerste inschatting van de veiligheid van de jeugdige, broertjes/zusjes en andere betrokkenen. Bij acute onveiligheid: meld direct bij Veilig Thuis (0800 2000; 24 uur per dag) en/of schakel indien nodig de politie in (112). 

• Onderzoek en concretiseer de signalen op grond waarvan je een vermoeden van kindermishandeling hebt: verzamel aanwijzingen die een vermoeden onderbouwen en/of ontkrachten. Ga na: waaruit bestaan de zorgen?
• Noteer concreet en feitelijk je bevindingen en (voorgenomen) acties in het dossier.
• Naast inzicht in de dingen die niet goed gaan is het voor een adequate afweging belangrijk in kaart te brengen wat er wél goed gaat in het gezin en met de jeugdige of wat signalen zijn die een vermoeden ontkrachten.

Onderzoek en concretiseer de signalen met behulp van:

• Het JGZ-dossier: Let op opvallende punten in de ontwikkeling die kunnen wijzen op problemen thuis, op school of op psychische en medische risicofactoren. Denk hierbij ook aan signalen die betrekking hebben op broertjes en zusjes.
• Navraag bij betrokkenen (ouders en/of jeugdige), al dan niet met behulp van de GIZ-methodiek[96] of de SPARK [20] (inclusief actuariële module, die na vaststelling van risicofactoren automatisch een oordeel over kind(on)veiligheid geeft).
• Bij individuele jeugdigen die tot een risicogroep behoren kan het noodzakelijk zijn om hen vaker te zien en vinger aan de pols te houden; vervolgonderzoek binnen de JGZ; extra contactmoment(en) op indicatie (bijvoorbeeld prenatale huisbezoek(en) PHB-JGZ). 

Doe de Mantelzorgverleningscheck 

De mantelzorgverleningscheck houdt in dat je nagaat of er in de omgeving van de jeugdige personen zijn die voor mantelzorg van hem/haar afhankelijk zijn. Denk hierbij aan kinderen met een chronisch zieke ouder, ouder met een beperking of kinderen die als tolk optreden voor hun ouder(s). Zie Stap 1. KNMG Meldcode kindermishandeling en huiselijk geweld (2023)

Doe de Kindcheck (oudersignalen)

Strikt genomen is de Kindcheck niet van toepassing op de JGZ omdat die het kind op enig moment wel ziet en dus kindsignalen kan opvangen. Wanneer er geen kindsignalen zijn, wil dit niet zeggen dat er geen sprake is van kindermishandeling. Voor de JGZ-professional betekent de Kindcheck dat ook eventuele oudersignalen in kaart gebracht moeten worden om te kunnen vaststellen of de ouder zijn/haar ouderrol adequaat kan vervullen. Kijk indien van toepassing naar beide ouders. Maak onderscheid tussen:

• de ouder als persoon, bijvoorbeeld: heeft de ouder zelf (psychische of psychiatrische) problemen, een verslaving, hoe is hun temperament, zijn er agressieregulatie-problemen, hoe gaan zij om met psychosociale problemen (‘coping’)?
• de ouder als opvoeder, bijvoorbeeld: hoe is de interactie tussen ouder en jeugdige, is er toezicht, is er betrokkenheid bij elkaar in het gezin?

Ga ook na of er broertjes en zusjes in het gezin zijn, of er signalen van kindermishandeling zijn en hoe het met hen gaat. De Kindcheck is tevens van toepassing in de zwangerschap met betrekking tot de aanstaande ouder(s) en eventuele oudersignalen. Zie voor meer informatie: 

• Factsheet Signaleren van kindermishandeling op basis van oudersignalen;
• Achtergrondinformatie over de kindcheck. 

Sociaal-emotionele en psychische signalen bij de jeugdige

Kinderen en jongeren die slachtoffer zijn van kindermishandeling kunnen een afwijkende sociaal-emotionele ontwikkeling doormaken, stilstand in hun ontwikkeling ervaren en psychische klachten of een psychotrauma ontwikkelen. Zie de module Definities en achtergrondinformatie.

Ga na hoe de sociaal-emotionele ontwikkeling van de jeugdige verloopt en of er sprake is van internaliserende problemen of gedragsproblemen. Dit kan bijvoorbeeld worden onderzocht met behulp van de SDQ (Strengths & Difficulties Questionnaire [113]), mits deze beschikbaar is binnen de JGZ-organisatie. Bij een vermoeden van psychotrauma of PTSS kan de JGZ-professional de Children’s Revised Impact of Event Scale (CRIES-13) toepassen [11]; [40]. De CRIES-13 is een gevalideerde, korte zelfrapportage lijst voor de screening van PTSS-symptomen, geschikt voor jeugdigen van 8 tot 18 jaar [11]. Deze vragenlijst is vrij beschikbaar online, maar het gebruik ervan dient op organisatieniveau binnen de JGZ te worden besloten.

Fysieke signalen bij de jeugdige

• Wanneer fysiek letsel, fysieke verwaarlozing en/of seksueel misbruik wordt geconstateerd, is een nader medisch onderzoek door een deskundige arts nodig.
• Blauwe plekken en botbreuken bij een niet-mobiel kind (baby) moeten altijd beoordeeld worden door een kinderarts (zie Module Signaleren).
• Maak bij zichtbaar letsel een uitgebreide letselbeschrijving en zo mogelijk foto’s van het letsel. Raadpleeg de website van LECK voor het maken van letselfoto’s.
• Overleg met Veilig Thuis, het LECK of een forensisch arts over de aandachtspunten en de noodzaak van aanvullend medisch onderzoek. 

Geadviseerd wordt de KNMG-meldcode te volgen: 

• Overweeg en handel bij een vermoeden van kindermishandeling nooit alleen.
• Bespreek je vermoeden van kindermishandeling binnen het JGZ-team waarin je werkzaam bent en met een ter zake deskundige collega die niet bij het gezin betrokken is, bijvoorbeeld  de aandachtfunctionaris Kindermishandeling.
• Vraag advies aan Veilig Thuis.

Een adviesvraag aan Veilig Thuis gebeurt anoniem. ‘Anoniem’ wil zeggen dat de casusbeschrijving niet naar personen herleidbaar is: er worden geen persoonsgegevens van de betrokkenen genoemd. Doel van dit advies vragen is bijvoorbeeld om na gaan (zie KNMG Meldcode): 

• of er sprake is of kan zijn van kindermishandeling,
• welke acties ondernomen moeten worden om (meer) duidelijkheid te krijgen,
• op welke manier het vermoeden met de betrokkene(n) besproken kan worden,
• welke hulpverlening kan worden ingezet om het risico voor kindermishandeling af te wenden,
• of het raadzaam is om een melding te doen,
• hoe de taken en verantwoordelijkheden van alle betrokken professionals het best verdeeld kunnen worden.

Wanneer een collega of de aandachtsfunctionaris Kindermishandeling adviseert om een melding te doen, volg je alsnog de volledige stappen van de meldcode. Het maken van een melding is een eigen professioneel besluit, waarbij je de ontvangen adviezen — ook die van Veilig Thuis — zorgvuldig meeweegt. De stappen van de meldcode ondersteunen je bij het onderbouwen van dit besluit en helpen je om deze afweging goed vast te leggen in het dossier.

Overleg samen met Veilig Thuis en/of de aandachtsfunctionaris Kindermishandeling welke aanvullende informatie of diagnostiek nodig is om een zo compleet mogelijk beeld van de situatie te krijgen.

Fysieke signalen bij de jeugdige

• Bepaal wie de aangewezen arts is voor een medisch onderzoek zodat de jeugdige maar één keer onderzocht hoeft te worden.
• Overleg met een vertrouwensarts, gespecialiseerde kinderarts in de regio, forensisch arts (met aandachtsgebied kinderen) of het (Landelijk Expertisecentrum Kindermishandeling (LECK) om na te gaan of en welk (verder) onderzoek van fysieke tekenen van kindermishandeling nodig is. Leg de eventueel gemaakte foto’s voor, voor duiding en advies. Verstuur foto’s alleen op beveiligde wijze (met end-to-end encryptie). Medisch differentiaal diagnostisch onderzoek naar mogelijke andere medische oorzaken (zoals archipel vlekken, osteogenesis imperfecta, Ehler Danlos syndroom (EDS), stollingsziekten) kan bij de gevonden afwijkingen of onderliggend lijden nodig zijn. 

Bij een onthulling of een vermoeden van seksueel misbruik:

• vraag advies bij Veilig Thuis en bespreek een aanpak,
• Bij een vermoeden van een incident in de afgelopen zeven dagen: verwijs naar en neem direct contact op met een Centrum Seksueel Geweld (tel. 0800 0188);
• Bij een vermoeden van een incident dat langer dan 7 dagen geleden heeft plaatsgevonden: neem contact op met een gespecialiseerde kinderarts, eventueel in overleg met Veilig Thuis en/of het LECK.

Bij een vermoeden van (dreigende) vrouwelijke genitale verminking (VGV): vraag advies aan Veilig Thuis. Elke Veilig Thuis-organisatie heeft een aandachtsfunctionaris VGV. Pharos is het landelijk expertisecentrum op het gebied van VGV en kan aanvullend worden geraadpleegd. Zie JGZ richtlijn VGV.

Het uitgangspunt is altijd om vanaf het eerste vermoeden de zorgen en de te nemen stappen in openheid te bespreken met beide gezaghebbende ouders (of wettelijk vertegenwoordigers) en/of alleen de jeugdige. Openheid is essentieel voor de verdere stappen en het behoud van een vertrouwensrelatie.

Dit gesprek moet altijd gevoerd worden, tenzij:

• dit een ernstig risico oplevert voor de veiligheid of gezondheid van de cliënt of van andere personen uit diens huiselijke kring (denk aan seksueel geweld, huwelijksdwang, eergerelateerd geweld, loverboy problematiek, suïcide gevaar);
• je vreest voor de eigen veiligheid of die van collega’s;
• contact met de betrokkene(n) niet mogelijk blijkt, ondanks herhaaldelijke pogingen daartoe. Vraag dan advies aan Veilig Thuis, soms is het wel mogelijk om samen met een andere professional het gesprek aan te gaan. 

Doorloop altijd het stappenplan conflict van plichten (zie Juridische Toolkit NCJ) om het besluit te onderbouwen. Noteer de afwegingen waarom je de ouders en/of jeugdige wel of niet informeert altijd in het dossier. Weeg af of met het kind of de jeugdige apart van de ouders gesproken kan worden. De aanwezigheid van ouders/verzorgers is niet altijd in het belang van het kind. Zet indien nodig een erkende tolk in (via Tolk- en Vertaal Centrum Nederland) bij ouders en jeugdigen die onvoldoende Nederlands spreken.

Belangrijke aandachtspunten bij het gesprek met ouder(s):

• Bereid een gesprek over de zorgen omtrent de veiligheid van de jeugdige voor met de aandachtsfunctionaris Kindermishandeling of Veilig Thuis.
• Een gesprek met de ouder(s) bevat altijd de volgende onderdelen:
  • Leg duidelijk het doel van het gesprek uit, zodat helder is waarom het plaatsvindt.
  • Bespreek objectief de feiten en waarnemingen die je hebt vastgesteld, zonder oordeel.
  • Nodig de ouder(s) uit om hierop te reageren.
  • Geef pas daarna, indien nodig en mogelijk, je interpretatie van wat je hebt gezien of gehoord. Formuleer dit in termen van ‘zorgen maken over’.
• Noteer concreet en feitelijk je bevindingen en (voorgenomen) acties in het dossier.

Jeugdigen hebben recht op participatie en informatie, toegesneden op hun ontwikkelingsniveau (IVRK, 1989). De KNMG-meldcode stelt dat in principe altijd ook met de jeugdige zelf moet worden gesproken, aangepast op zijn/haar ontwikkelingsniveau, tenzij dit vanwege de leeftijd (jonger dan 3 à 4 jaar) of specifieke problematiek niet mogelijk is.

Voor tips over gespreksvoering met ouders en jeugdigen, zie: 

• bijlage 8 van de KNMG-meldcode;
• Hoe praat ik met een kind over vermoedens van kindermishandeling? (NJi);
• Praktijkmodule Gespreksvoering

De verschillen in uitwerking van stap 4 in de KNMG- en V&VN meldcodes worden hieronder in de tabel weergegeven. Geadviseerd wordt de KNMG Meldcode te volgen. 

• Overleg met professionals buiten de JGZ kan alleen met toestemming van de ouder(s) of jeugdige vanaf 12 jaar conform de WGBO (Wet Geneeskundige BehandelOvereenkomst). Zie ook:
  • Juridische Toolkit NCJ (van toepassing op alle JGZ-professionals) Onderdeel II Informatieverstrekking ;
  • Bijlage 2 Beroepsgeheim van de KNMG-meldcode,
  • de KNMG-richtlijn Omgaan met medische gegevens.
• Bij vermoedens van eergerelateerd geweld kan via Veilig Thuis advies worden ingewonnen en een taxatie en analyse worden uitgevoerd door het Landelijk Expertisecentrum Eergerelateerd Geweld. Vanwege de aard van de problematiek is het raadzaam om niet (direct) met de ouder(s) in gesprek te gaan maar eerst advies te vragen aan Veilig Thuis (zie Stap 3). Zie ook:
  • Meldcode bij vermoedens van eergerelateerd geweld
  • Routekaart Schadelijke Praktijken
  • Landelijk Knooppunt Huwelijksdwang

De verschillen in uitwerking van stap 5 in de KNMG- en V&VN-meldcodes worden hieronder in de tabel weergegeven. Geadviseerd wordt de KNMG-meldcode te volgen.

In deze module worden effectieve of veelbelovende interventies beschreven die in de JGZ ingezet kunnen worden ter preventie van kindermishandeling. Verder besteedt de module aandacht aan de vraag hoe je als JGZ-professional aanstaande, kwetsbare ouders kunt begeleiden tijdens de zwangerschap, om kindermishandeling te voorkomen.

• Hoe kunnen kwetsbare gezinnen het best begeleid worden tijdens de zwangerschap? 
• Wat zijn effectieve/veelbelovende interventies voor de preventie van kindermishandeling?

Welke mogelijkheden hebben JGZ-professionals om kindermishandeling te voorkomen, te doen stoppen of van te herstellen? 

• Voorkomen:
  • Universele voorlichting (bv. over ‘positief opvoeden’, early life stress, bespreken kinderwens, voorkomen van ‘schudden’ (preventie toegebracht schedel-hersenletsel (TSHL)).
  • Algemene opvoedondersteuning of verwijzen naar opvoedingsondersteuningsprogramma’s die buiten de JGZ worden aangeboden.
  • Tijdige signalering van kwetsbare omstandigheden (zie module Signaleren van kindermishandeling) Zie JGZ-richtlijn Opvoedondersteuning.
  • Gerichte (opvoedings)ondersteuning voor (aanstaande) ouders met een verhoogd risico  Zie JGZ-richtlijn Opvoedondersteuning.
• Stoppen:
  • Melden bij Veilig Thuis (zie module Werken met de meldcode)
  • Verwijzen naar hulp (sociaal wijkteam, (jeugd)GGZ, jeugdhulp, huisarts)
  • Vinger aan de pols houden, ook met betrekking tot broertjes/zusjes
  • Momenten van contact op indicatie
• Herstellen:
  • Verwijzen naar hulp (sociaal wijkteam, (jeugd)GGZ, jeugdhulp, specialistische (trauma)behandeling, huisarts). 

Voor deze module is in de Databank Effectieve jeugdinterventies en in de Databank Loket Gezond Leven gezocht naar interventies die in Nederland beschikbaar zijn en die relevant zijn voor het thema kindermishandeling. Op basis daarvan wordt in Bijlage 1 een overzicht gegeven van preventieve JGZ-interventies gericht op het voorkomen van kindermishandeling en/of versterken van de opvoedvaardigheden van ouders.

Sinds 2022 zijn gemeenten wettelijk verplicht om een prenataal huisbezoek door de JGZ (PHB JGZ) aan de zwangere en/of het gezin in een kwetsbare situatie te bieden. 

PHB JGZ is een moment van contact op indicatie tijdens de zwangerschap, meestal na signalering door de geboortezorgverlener. De jeugdverpleegkundige luistert naar de wensen, behoeften en eventuele zorgen van de aanstaande ouder(s) en kijkt samen met hen, waar nodig naar mogelijkheden voor extra ondersteuning (vanuit de JGZ of doorgeleiding naar andere hulp) al in de zwangerschap. 

Een gezin in een kwetsbare situatie wordt omschreven als: “een gezin waarbij enkele maatschappelijke en/of psychosociale risicofactoren gesignaleerd worden, die de zwangerschap, het ouderschap, de opvoeding en de ontwikkelingskansen van een kind negatief kunnen beïnvloeden. (…) Het is aan degene die signaleert om samen met de zwangere/het gezin zich een beeld te vormen van de mate van kwetsbaarheid.” (Handreiking PHB JGZ). 

Zie:

• een Thema-dossier Prenataal huisbezoek
• een Handreiking PHB JGZ met informatiefolders voor ouders
• samenvattingskaarten voor signaleerders, uitvoerende JGZ-professionals en gemeenten.  
• een e-learning ‘Prenataal huisbezoek JGZ’ beschikbaar in de JGZ Academie

Hoewel de implementatie van het PHB JGZ breed is opgepakt door de JGZ, is er veel variatie in de uitvoering ervan. De doelgroep wordt nog onvoldoende bereikt en een eenmalig huisbezoek blijkt meestal niet voldoende is om het betreffende gezin te ondersteunen. De JGZ is in grote mate ‘afhankelijk’ van de signalering door geboortezorgverleners. Dit geldt vooral bij gezinnen met een eerste zwangerschap of kind, waarvan nog geen broertjes of zusjes bekend zijn bij de JGZ [13]; [120]. Hoewel geboortezorgverleners aanbevolen wordt om gebruik te maken van een signaleringsinstrument, wordt dit in de praktijk nog onvoldoende gebruikt ([67]. De verdere implementatie van het PHB-JGZ en de samenwerking tussen JGZ-professionals en geboortezorgverleners verdient dus blijvende aandacht. De preSPARK [82] en de GIZ-methodiek [96] kunnen een goede structuur bieden voor de invulling PHB JGZ.

Zowel Stevig Ouderschap  als Voorzorg richten zich op (aanstaande) ouders die een verhoogd risico hebben op problemen in de opvoeding en op kindermishandeling. Doel van de interventies is het versterken van de (opvoed)vaardigheden van de ouder door hen voor te bereiden op het ouderschap, door psychosociale problemen bij hun kind te voorkomen of daarmee beter om te gaan. Gedurende een aantal huisbezoeken tijdens de zwangerschap en de eerste twee jaar daarna worden door speciaal opgeleide jeugdverpleegkundigen allerlei thema’s met de (aanstaande) ouders besproken. Beide programma’s zijn effectief gebleken voor de preventie van kindermishandeling.

Stevig Ouderschap [92]; [94] geeft door middel van huisbezoeken extra ondersteuning aan gezinnen waar de omstandigheden zwaarder zijn dan gemiddeld, zodat problemen tijdig worden gesignaleerd en voorkomen. Deze interventie draagt bij aan een positieve en veilige opvoeding. Stevig Ouderschap bevat 6 tot 10 huisbezoeken, waarvan er vier prenataal worden uitgevoerd. Voor het programma Stevig Ouderschap werden eerste aanwijzingen voor de effectiviteit gevonden: moeders in de ‘Stevig Ouderschap-groep’ zeggen zich meer competent te voelen als ouder en het risico op kindermishandeling bleek aantoonbaar gedaald [92]; [94].

VoorZorg [50]; [51];[52] is een intensief huisbezoekprogramma voor aanstaande moeders in een zeer kwetsbare situatie, die te maken hebben met een opeenstapeling van problemen van problemen. Zij krijgen ondersteuning van een gespecialiseerd VoorZorgverpleegkundige die ondersteunt bij de zwangerschap, het ouderschap, de verzorging en opvoeding, gezondheid en levensloopontwikkeling en bij het krijgen van betere toegang tot hulp. VoorZorg bevat circa 40 tot 60 huisbezoeken [19]. Moeders die meegedaan hebben aan VoorZorg rookten minder tijdens de zwangerschap, gaven vaker borstvoeding, en er werd minder huiselijk geweld gerapporteerd in vergelijking met een controlegroep [49];[50];[51]; [52].  

Het programma Nu Niet Zwanger [122] richt zich op mannen en vrouwen in de vruchtbare leeftijd die (tijdelijk) in een kwetsbare situatie zitten en bijvoorbeeld te maken hebben met psychiatrische problemen, schulden, armoede, verslaving of huiselijk geweld. Doel is om de cliënt een weloverwogen keuze te kunnen laten maken of deze nu, wel of geen zwangerschap wil laten ontstaan. Daarmee kunnen onbedoelde zwangerschappen worden voorkomen. Het programma is erkend als ‘goed onderbouwd’ door de Erkenningscommissie Gezondheidsbevordering van het RIVM (2022). Aanhoudende aandacht voor anticonceptie bij mensen in kwetsbare situatie blijkt onbedoelde zwangerschappen te kunnen voorkomen [121]. 

Er zijn vier preventieve interventies beschikbaar voor de JGZ die de opvoedvaardigheden van ouders beogen te versterken om op die manier gedragsproblemen bij kind te voorkomen: Home Start [53], Triple P niveau 3 [71];[72], Triple P niveau 4 en 5 [97], en Moeders Informeren Moeders (MIM)[14]. Deze interventies zijn bedoeld als basisvoorziening en kunnen ingezet worden in de JGZ, in een centrum Jeugd en Gezin (CJG) of op school. Zie bijlage 1 voor een overzichtstabel. Zie ook JGZ-richtlijn Opvoedondersteuning.

Home Start is een laagdrempelig, preventief programma waarin getrainde vrijwilligers ouders met kinderen tussen 0-6 jaar wekelijks bezoeken om hun opvoedcompetenties te versterken [53]. De duur varieert van enkele maanden tot anderhalf jaar. Er zijn goede aanwijzingen voor de effectiviteit van Home Start: drie studies laten redelijke en duurzame effecten zien op welzijn moeder, opvoedgedrag en het gedrag van het kind [83]; [105]; [110].

Triple P niveau 3 is een opvoedtraining met betrekking tot lichte opvoedvragen [31]. Er zijn twee versies: voor ouders met kinderen onder de 12 jaar en voor ouders van 12-plussers. Voor de hele doelgroep zijn eerste aanwijzingen voor effectiviteit op ervaren ouderlijke competentie en welbevinden bij ouders en jeugdigen [71]; [72]. Voor de leeftijdsgroep tussen 9-11 jaar is het bewijs van Triple P niveau 3 sterker [59]m, namelijk: ‘goede aanwijzingen voor effectiviteit’).

Triple P niveau 4 en 5 is een opvoedtraining en beoogt ernstige gedrags-, emotionele problemen bij jeugdigen (0-18 jaar) te voorkomen [97]. De interventie bestaat uit acht tot tien sessies met informatie, opdrachten uit het werkboek, video-instructie en het toepassen van opvoedstrategieën in een rollenspel. Het doorlopen van niveau 4 duurt ongeveer 2,5 maand. Er zijn eerste aanwijzingen gevonden voor de effectiviteit van Triple P niveau 4/5: Bij ouders nemen dysfunctioneel opvoedgedrag en psychische klachten af, en daarnaast is een daling van probleemgedrag bij het kind te zien ([71]; [72] .                                             

Moeders Informeren Moeders (MIM) is bedoeld voor moeders van een eerste kind tot de leeftijd van 18 maanden met opvoedvragen en weinig sociale steun [14]. Minstens eens per maand krijgen de moeders een huisbezoek van een vrijwilliger moeder met veel ervaring. De huisbezoeken beogen het zelfvertrouwen, de zelfredzaamheid en het sociale netwerk van de deelnemers te versterken [68]; [103]. De interventie is nog niet onderzocht op effectiviteit maar als ‘goed onderbouwd’ opgenomen in de Databank Effectieve jeugdinterventies.

In bijlage 2 wordt een overzicht gegeven van specialistische interventies, die de veiligheid in het gezin vergroten en schadelijke effecten van kindermishandeling behandelen. Al deze interventies worden aangeboden in de specialistische jeugdhulpverlening en vereisen dus een verwijzing van de huisarts of jeugdarts. 

• Er is nog nauwelijks onderzoek gedaan naar de implementatie en mogelijke effecten van het PHB JGZ. In een eerste verkenning van het PHB JGZ blijkt dat Het PHB JGZ wordt door uitvoerende jeugdverpleegkundigen als waardevol wordt gezien, al is er nog veel variatie in de uitvoering en worden gezinnen in kwetsbare omstandigheden nog onvoldoende bereikt [13]; [120]. 
• Stevig Ouderschap [94] en VoorZorg [19] zijn twee preventieve programma’s in de JGZ voor kwetsbare (aanstaande) ouders met als belangrijkste doel het voorkomen van kindermishandeling. Beide programma’s zijn effectief gebleken.  
  • Voor het programma Stevig Ouderschap werden eerste aanwijzingen voor de effectiviteit gevonden: moeders in de ‘Stevig Ouderschap-groep’ zeggen zich meer competent te voelen als ouder en het risico op kindermishandeling bleek aantoonbaar gedaald [93].
  • Moeders die meegedaan hebben aan VoorZorg rookten minder tijdens de zwangerschap, gaven vaker borstvoeding, en er werd minder huiselijk geweld gerapporteerd in vergelijking met een controlegroep [49]; [50]; [51]; [52].
• Voor het versterken van opvoedvaardigheden van ouders zijn effectieve programma’s voorhanden, die ook binnen de JGZ kunnen worden aangeboden zoals Home Start, Triple P niveau 3 en Triple P niveau 4/5. De programma’s laten kleine, positieve effecten zien op het gedrag van het kind, competentie van de ouder en welbevinden van de ouder.

Hier worden belangrijke afwegingen beschreven bij het tot stand komen van de aanbevelingen.

Tabel 1. Rationale op basis van de afwegingen met betrekking tot preventies interventies

Een belangrijke reden voor de herziening van de richtlijn Kindermishandeling was de toevoeging van het ‘Afwegingskader’ en ‘Professionele norm’ aan de Meldcode Huiselijk Geweld en Kindermishandeling, in 2019. 
Daarnaast is de KNMG-Meldcode in 2023 herzien en overzichtelijk toegelicht. Dit maakt het mogelijk om binnen JGZ-organisaties met één meldcode (KNMG) te werken.

De module Definities en achtergrondinformatie werd herzien op grond van overzichtsartikelen en op geleide van de werkgroep ‘Kindermishandeling’ aanwezige kennis en praktijkervaring. Deze module is gebaseerd op de JGZ-Richtlijn Kindermishandeling 2016, geactualiseerd met kennis vanaf 2016 tot en met 2024, via:

• Nederlandse wetgeving (definities van kindermishandeling), aanpalende richtlijnen zoals de Richtlijn Kindermishandeling door falsificatie (KMdF) en het Medisch Handboek Kindermishandeling [36].
• niet systematisch gezochte en geselecteerde Nederlandse prevalentiestudies;
• niet systematisch gezochte en geselecteerde meta-analyses en reviews betreffende risico- en beschermende factoren van kindermishandeling.
• niet systematische gezochte en geselecteerde meta-analyses betreffende de gevolgen van kindermishandeling,
• aangevuld met kennis van de project- en werkgroep en klankbordgroep Kindermishandeling.

De JGZ Richtlijn Vrouwelijke Genitale Verminking (VGV) is in ontwikkeling.

De modules Signaleren, Werken met de meldcode, en Preventieve interventies zijn herzien op grond van actueel wetenschappelijke bewijs en door de werkgroep aangeboden expertise. 

Oriënterend literatuuronderzoek

In eerste instantie is uitgegaan van de JGZ-richtlijn Kindermishandeling van 2016. Vervolgens is gezocht naar systematische reviews en (inter)nationale evidence-based richtlijnen. Vervolgens zijn twee specifieke systematische zoekacties uitgevoerd voor de herziening en update van de module module Definities en achtergrondinformatie: een search naar risico- en beschermende factoren van kindermishandeling, en een search naar de gevolgen van kindermishandeling voor de jeugdige. 

Deze searches hadden een hiërarchische aanpak:

1. Zoeken naar bestaande geaggregeerde literatuur, zoals richtlijnen, systematische reviews en meta-analyses

2. De leden uit de clusterwerkgroep werden gevraagd om relevante  literatuur aan te leveren. 

3. Op basis van aangeleverde sleutelpublicaties werd met behulp van de ‘sneeuwbalmethode’ gezocht naar aanvullende, relevante literatuur.

4. Bij onvoldoende onderzochten methoden of onderwerpen werd uitgegaan van in de werkgroep beschikbare kennis en praktijkervaring.

5. Tenslotte is gezocht in twee interventiedatabases – Databank Effectieve Jeugdinterventies en Loket Gezond Leven (met name voor de Module Preventieve interventies) . 

Specieke literatuur searches

Er zijn drie searches uitgevoerd voor de risico- en beschermende factoren van kindermishandeling en de mogelijke gevolgen van mishandeling.

Tabel 1. Search Risicofactoren voor kindermishandeling  

Tabel 2. Search beschermende factoren voor kindermishandeling.  

Tabel 3. Search gevolgen van kindermishandeling voor de jeugdige.

De reviewers selecteerden de studies in drie fases:

1. De eerste selectie vond plaats op grond van titel en abstract
2. De tweede selectie na het lezen van de full-tekst.
3. Primaire studies (met voorkeur voor studies die in Nederland zijn uitgevoerd en in de JGZ) werden alleen dan gebruikt als up-to-date systematische reviews niet voorhanden waren. 

De selectiecriteria berustten op:

• Publicatieperiode: 2016-2024.

• Publicatie taal: Engels en Nederlands.

• Methodologische criteria: Deze zijn afhankelijk van de uitgangsvraag (gericht op interventie, preventie, diagnostiek, prognose, etiologie, etc.). Voor interventie vragen wordt bijvoorbeeld in eerste instantie gezocht naar (meta-analyses van) RCTs omdat hier de minste kans is op vertekening. Voor etiologische en diagnostische vragen is een observationeel onderzoeksdesign meestal meer van toepassing.

• Praktische uitvoering: interventies, methoden of instrumenten die in Nederland beschikbaar zijn (e.g. vertaald en/of materialen beschikbaar).

• Praktische uitvoering: interventies, methoden of instrumenten die binnen de JGZ toepasbaar en uitvoerbaar zijn.

Deze richtlijntekst is gebaseerd op de ‘JGZ Richtlijn Kindermishandeling’, gepubliceerd in 2016. Bij het herzien van de richtlijn is de clusterwerkgroep ‘Opvoeden en Ondersteunen’ ook  betrokken geweest. Deze grotere clusterwerkgroep bestond uit JGZ-professionals met praktijkervaring als inhoudsdeskundigen op het gebied van opvoeding, huilen, slapen of de ouder-kind interactie. Gedurende het gehele herzieningsproces zijn de leden van de clusterwerkgroep betrokken geweest via plenaire bijeenkomsten en schriftelijke feedbackrondes, waarbij hun opmerkingen en suggesties zijn verzameld en verwerkt in de richtlijnmodules.

Concept teksten werden geschreven door het projectteam van TNO, samen met leden van de ‘werkgroep Kindermishandeling’ die speciale expertise hebben op het terrein van kindermishandeling. 

1. Werkgroep 

Bij de formatie van de werkgroep Kindermishandeling is gelet op een goede balans tussen wetenschappers, inhoudelijke experts en uitvoerende JGZ professionals. De werkgroep bestond uit zes personen:

• Karin Laan, Beleidsadviseur en aandachtsfunctionaris kindermishandeling, huiselijk geweld en privacy bij GGD Hollands Noorden. 
• Henrique Sachse, Vertrouwensarts, Jeugdarts,  Arts M&G, Onderwijsadviseur, oud voorzitter Eusuhm
• Claudia van der Put, Universitair docent Forensische Orthopedagogiek, Universiteit van Amsterdam
• Rian Teeuw,  kinderarts sociale pediatrie, LECK kinderarts, voorzitter TASK-Amsterdam UMC

Projectteam TNO:

• Remy Vink,  inhoudsdeskundige en projectleider
• Marianne de Wolff, inhoudsdeskundige, richtlijnontwikkelaar 

Betrokkenheid ouders en jeugdigen

De oudervertegenwoordiger bij het Cluster Opvoeden en Ondersteunen (waarvan  de richtlijn Kindermishandeling deel  uitmaakt) heeft deelgenomen aan de vergaderingen van het brede cluster bijgewoond. Verder heeft zij schriftelijk commentaar gegeven op alle aanbevelingen van de richtlijn Kindermishandeling. Op basis van deze opmerkingen hebben we kleine aanpassingen gedaan in de tekst van de Module ‘Signaleren’ en de Module ‘Werken met de Meldcode’.

Daarnaast zijn ouders van kinderen (0-18 jaar) via sociale media benaderd om hun ervaringen in kaart te brengen.

Overzicht van de bijlagen: 

Bijlage 1: Overzicht preventieve interventies voor de JGZ gericht op het voorkomen van kindermishandeling en/of versterken van opvoedvaardigheden bij de ouder(s); (Bron: Databank Effectieve jeugdinterventies).

Bijlage 2: Overzicht specialistische interventies (buiten de JGZ) gericht op vergroten veiligheid en het behandelen van de negatieve gevolgen van kindermishandeling (Bron: Databank Effectieve jeugdinterventies).

Bijlage 1. Overzicht preventieve interventies voor de JGZ gericht op het voorkomen van kindermishandeling en/of versterken van opvoedvaardigheden bij de ouder(s); (Bron: Databank Effectieve jeugdinterventies).

Bijlage 2. Overzicht specialistische interventies (buiten de JGZ) gericht op vergroten veiligheid en het behandelen van de negatieve gevolgen van kindermishandeling. (Bron: Databank Effectieve jeugdinterventiest).