5 Begeleiden en behandelen

JGZ-richtlijn Seksuele ontwikkeling

1 Inleiding Ga naar pagina over 1 Inleiding

1.1 Doelgroepen

1.2 Afbakening

1.3 Leeswijzer

1.4 Samenvatting

2 Definities, kaders en achtergrondinformatie Ga naar pagina over 2 Definities, kaders en achtergrondinformatie

2.1 Seksuele ontwikkeling

2.2 Seksualiteit, seksuele gezondheid

2.3 Achtergrondinformatie geslachtsontwikkeling

2.4 Juridische kaders

3 Risico- en beschermende factoren Ga naar pagina over 3 Risico- en beschermende factoren

3.1 Determinanten van seksuele gezondheid

3.1.1 Determinanten van seksueel gedrag

3.1.2 Theoretische verklaringsmodellen seksueel gedrag

3.2 Seksuele risico’s

3.2.1 Seksuele risico’s 0-12 jarigen

3.2.2 Seksuele risico’s 12-19 jarigen

3.2.3 Gevolgen

3.2.4 Kwetsbare groepen

4 Signaleren, diagnostiek en verwijzen Ga naar pagina over 4 Signaleren, diagnostiek en verwijzen

4.1 Taken en competenties JGZ-professional

4.2 Het Vlaggensysteem

4.2.1 Voorbeelden van seksueel gedrag en gradaties

4.3 Diversiteit

4.4 Seksuele ontwikkeling van 0-19 jarigen: handelingsadviezen

4.5 Handelingsadviezen bij kinderen van 0 tot 6 jaar

4.5.1 Lichamelijke verschijnselen 0 – 6 jaar

4.5.2 Seksuele gevoelens 0 – 6 jaar

4.5.3 Seksueel gedrag 0 – 6 jaar

4.5.4 Ontwikkeling genderidentiteit 0 – 6 jaar

4.5.5 Seksuele oriëntatie 0 – 6 jaar

4.6 Handelingsadviezen bij kinderen van 6 tot 12 jaar

4.6.1 Lichamelijke ontwikkeling 6 – 12 jaar

4.6.2 Seksuele gevoelens 6 – 12 jaar

4.6.3 Seksueel gedrag 6 – 12 jaar

4.6.4 Ontwikkeling genderidentiteit 6 – 12 jaar

4.6.5 Seksuele oriëntatie 6 – 12 jaar

4.7 Handelingsadviezen bij jongeren van 12 tot 19 jaar

4.7.1 Lichamelijke verschijnselen 12 – 19 jaar

4.7.2 Seksuele gevoelens 12 – 19 jaar

4.7.3 Seksueel gedrag 12 – 19 jaar

4.7.4 Ontwikkeling genderidentiteit 12 – 19 jaar

4.7.5 Seksuele oriëntatie 12 – 19 jaar

4.8 Signalen buiten reguliere contact

5 Begeleiden en behandelen Ga naar pagina over 5 Begeleiden en behandelen

5.1 Handvatten voorlichting en begeleiding 0 tot 6 jaar

5.2 Handvatten voorlichting en begeleiding 6 tot 12 jaar

5.3 Handvatten voorlichting en begeleiding 12 tot 19 jaar

5.4 Seksuele opvoedingsondersteuning aan ouders

5.5 Interventies en voorlichtingsmateriaal

5.5.1 Materialen voor ouders

5.5.2 Materialen voor jongeren

5.5.3 Materialen voor JGZ-professionals

5.5.4 Relevante websites en hulpverleningsorganisaties

6 Samenwerken Ga naar pagina over 6 Samenwerken

7 Totstandkoming Ga naar pagina over 7 Totstandkoming

7.1 Werkgroepleden

7.2 Werkwijze

8 Verantwoording Ga naar pagina over 8 Verantwoording

8.1 Uitgangsvragen

8.2 Literatuur zoekstrategie

8.3 Kennislacunes

Heb je vragen?

Neem voor vragen of meer informatie contact met ons op

Contact opnemen

In de sectie Signaleren, diagnostiek en verwijzen zijn de handelingsadviezen voor de JGZ-professional beschreven. Veel JGZ-professionals hebben behoefte aan handvatten voor het bespreekbaar maken van seksualiteit en de seksuele ontwikkeling. In deze sectie worden praktische tips en adviezen aangereikt voor HOE de JGZ-professional het onderwerp seksualiteit bij (jonge) kinderen en hun ouders bespreekbaar kan maken en kan aansluiten bij de ontwikkelingsfase van kinderen en vragen/zorgen van ouders (opvoeders) en professionals.

[1] Abraham C, Sheeran P, Johnston M. From health beliefs to self-regulation: Theoretical advances in the psychology of action control. Psychology and Health, 13, 569-591. 1998

[2] Ajzen I. Attitudes, personality and behaviour. England: Milton Keynes: Open University Press. 1988

[3] Bakker F, de Graaf H, de Haas S, Kedde H, Kruijer H, Wijsen C. Seksuele gezondheid in Nederland 2009. Utrecht: Rutgers Nisso Groep. 2009

[4] Bedard KK, Marks AK. Current psychological perspectives on adolescent lesbian identity development. Journal of lesbian studies 2010;14(1):16-25

http://dx.doi.org/10.1080/10894160903058857 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20077262

[5] Blom C, van der Vlugt I. Handreiking lokaal gezondheidsbeleid: Seksuele gezondheid. Rutgers WPF en Soa Aids Nederland. Bilthoven: RIVM Loket Gezond Leven. 2011

[6] Bogaerts S, Goethals J, Vervaeke G. Volwassen gehechtheid en ouderlijke sensitiviteit in relatie tot intimiteit en eenzaamheid bij seksuele delinquenten: Een literatuuranalyse. Tijdschrift Voor Seksuologie, 24, 141-151. 2000

[7] Bruckner H, Martin A, Bearman PS. Ambivalence and pregnancy: adolescents' attitudes, contraceptive use and pregnancy. Perspectives on sexual and reproductive health 2004;36(6):248-57

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15687083

[8] Burt Solorzano CM, McCartney CR. Obesity and the pubertal transition in girls and boys. Reproduction (Cambridge, England) 2010;140(3):399-410

http://dx.doi.org/10.1530/REP-10-0119 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20802107

[9] Cameron P, Biber H. Sexual thought throughout the life-span. The Gerontologist 1973;13(2):144-7

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/4710898

[10] Carel J-C, Léger J. Clinical practice. Precocious puberty. The New England journal of medicine 2008;358(22):2366-77

http://dx.doi.org/10.1056/NEJMcp0800459 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18509122

[11] Cense M, Martens M, Maris S, Janssen E, de Graaf H. Onderzoek naar determinanten van succesvolle implementatie van het leskatern relaties & seksualiteit in het basisonderwijs. Utrecht: ResCon & Rutgers WPF. 2011

[12] Cense M, van de Walle R, van Dijk L. Moeilijk lerende jongeren over seks en grenzen. Utrecht: Rutgers WPF. 2011

[13] Chandra A, Martino SC, Collins RL, Elliott MN, Berry SH, Kanouse DE, Miu A. Does watching sex on television predict teen pregnancy? Findings from a national longitudinal survey of youth. Pediatrics 2008;122(5):1047-54

http://dx.doi.org/10.1542/peds.2007-3066 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18977986

[14] Cohen-Kettenis PT. Transseksualiteit: Een overzicht. 2000

http://dx.doi.org/Tijdschrift%20Voor%20Seksuologie,%2024,%2063-72.

[15] Coleman LM, Cater SM. A qualitative study of the relationship between alcohol consumption and risky sex in adolescents. Archives of sexual behavior 2005;34(6):649-61

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16362249

[16] Corbin WR, Bernat JA, Calhoun KS, McNair LD, SealsK KL. The role of alcohol expectancies and alcohol consumption among sexually victimized and nonvictimized college women. Journal of Interpersonal Violence, 16(4), 297-311. 2001

[17] Crone EA, Bullens L, van der Plas EAA, Kijkuit EJ, Zelazo PD. Developmental changes and individual differences in risk and perspective taking in adolescence. Development and psychopathology 2008;20(4):1213-29

http://dx.doi.org/10.1017/S0954579408000588 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18838039

[18] D'Augelli AR. Mental health problems among lesbian, gay, and bisexual youths ages 14 to 21. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 7(3), 433-456. 2002

[19] de Bruijn P, Burrie I, van Wel F. A risky boundary: Unwanted sexual behavior among youth. Journal of Sexual Agression, 12, 81-96. 2006

[20] de Graaf H.. Seks onder je 25e . Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno 2005. Delft: Rutgers Nisso Groep/SOA Aids Nederland. Eberon. 2005

[21] de Graaf H. De rol van ouders in de seksuele ontwikkeling: Een literatuurstudie. Utrecht: Rutgers Nisso Groep 2007

[22] de Graaf H. Leeflijn seksuele ontwikkeling (in ontwikkeling). Rutgers WPF: Utrecht. 2013

[23] de Graaf H. De bloemetjes en de bijtjes of eitjes en zaadjes, onderzoek naar seksuele opvoeding van ouders. Utrecht: Rutgers WPF. 2012

[24] de Graaf H, Kruijer H, Acker J, Meijer S. Seks onder je 25e: Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno 2012. Utrecht: Amsterdam: Rutgers WPF;SOA AIDS Nederland. 2012

[25] de Graaf H, Neeleman A, Vennix P, van Son-Schoones N. De seksuele levensloop. In L. Gijs, W. Gianotten, I. Vanwesenbeeck & P. Weijenborg (Eds.), Seksuologie (). Houten: Bohn, Stafleu van Loghum. 2004

[26] de Graaf H, Nikken P, Janssens K, Felten H, van Berlo W. Seksualisering: Reden tot zorg?. Utrecht: Rutgers Nisso Groep/NJi/MOVISIE. 2008

[27] de Graaf H, Rademaker J. Seks in de groei. een verkennend onderzoek naar de (pre)seksuele ontwikkeling van kinderen en jeugdigen. Delft: RNG Studies, Eberon. 2003

[28] de Graaf H, Rademaker J. Seksueel gedrag en seksuele gevoelens van prepuberale kinderen. Tijdschr Seksuol, 31, 184-194. 2007

[29] de Graaf H, Rademaker J. Seks in de groei’ update anno 2009. recente wetenschappelijke inzichten in de seksuele ontwikkeling van kinderen en jeugdigen. Utrecht: Rutgers Nisso Groep. 2009

[30] de Graaf H, Vanwesenbeeck I. Seks is een game: Gewenste en ongewenste seksuele ervaringen van jongeren op internet. Utrecht: Rutgers Nisso Groep. 2006

[31] de Haan J. NL kids online. nieuwe mogelijkheden en risico’s van internetgebruik door jongeren. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. 2010

[32] de Neef M, van Dijk L. Achtergronden van inadequaat anticonceptiegebruik bij jongeren. Utrecht: Rutgers WPF. 2010

[33] Delden P, Haterd J, Hens H, Prinsen B, Zwikker N. Professionals in het centrum voor jeugd en gezin. samenwerken in het belang van jeugdigen en opvoeders. Den Haag: Centrum voor Jeugd en Gezin. 2010

[34] Delemarre-van der Waal HA, Bocca G, Cohen-Kettenis PT, Haasnoot K., Hack WWM, Rotteveel J. Praktische kindergeneeskunde: Kinderendocrinologie. Houten: Bohn Stafleu van Loghem. 2006

[35] Derksen-Lubsen G, Moll HA, Büller HA. Compendium kindergeneeskunde. Houten: Bohn Stafleu van Loghem. 2006

[36] Doreleijers T, Crone E, Jansen L. Biologische ontwikkeling. Psychologie van de adolescentie. basisboek. Zutphen: Thieme Meulenhoff. 2010

[37] Eekhof JAK, Knuistingh Neven A, Opstelten W. Kleine kwalen bij kinderen Elsevier Gezondheidszorg. 2011

[38] Engels RCME, Kerr M, Stattin H.. Friends, lovers and groups: Key relationships in adolescence. London: Wiley. 2007

[39] Fisher WA, Williams SS, Fisher JD, Malloy TE. Understanding AIDS risk behavior among sexually active urban adolescents: An empirical test of the information-motivation-behavioral skills model. AIDS and Behavior, 3(1), 13-23. 1999

[40] Frans E, Franck T. Vlaggensysteem. praten met kinderen en jongeren over seks en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Antwerpen - Apeldoorn: Garant. 2010

[41] Galenson E. Observation of early infantile sexual and erotic development. In M. E. Perry (Ed.), Handbook of sexology vol. 7: Childhood and adolescent sexology (pp. 169-178). Amsterdam: Elsevier. 1990

[42] Gianotten (2008) WL, Meihuizen-de Regt MJ, van Son-Schoones N. Seksualiteit bij ziekte en lichamelijke beperking. Assen: Van Gorcum. 2008

[43] Gidycz CA, McNamara JR, Edwards KM. Women's risk perception and sexual victimization: A review of the literature. Aggression and Violent Behavior, 11(5), 441-456. 2006

[44] Ginneken B, Ohlrichs Y, van der Vlugt I. Zwijgen is zonde. Rutgers WPF, Utrecht. 2011

[45] Goosen S., van Oostrum IEA, Essink-Bot M. M.. Zwangerschapsuitkomsten en zorgbehoeften bij asielzoeksters. Nederlands Tijdschrift Geneeskunde, 154, A2318. 2010

[46] Harden A, Brunton G, Fletcher A, Oackley A, Burchett H, Backhams M. Young people, pregnancy and social exclusion: A systematic synthesis of research evidence to identify effective, appropriate and promising approaches for prevention and support. London: EPPI-centre. 2006

[47] Harreveld C C. Ongewenste seks tijdens het uitgaan: Wanneer 'ja' tot spijt leidt en 'nee' niet wordt gerespecteerd. Utrecht: Universiteit Utrecht. 2009

[48] Hatfield E, Schmitz E, Cornelis J, Rapson RL. Passionate love: How early does it begin? Journal of Psychology and Human Sexuality, 1, 35-51. 1988

[49] Heatherington L, Lavner JA. Coming to terms with coming out: review and recommendations for family systems-focused research. Journal of family psychology : JFP : journal of the Division of Family Psychology of the American Psychological Association (Division 43) 2008;22(3):329-43

http://dx.doi.org/10.1037/0893-3200.22.3.329 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18540762

[50] Hudson SM, Ward T. Interpersonal competency in sex offenders. Behavior modification 2000;24(4):494-527

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10992609

[51] Inspectie voor de Gezondheidszorg. (2010). Jaarrapportage 2009 van de wet afbreking zwangerschap. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. 2010

[52] Kaeser F, DiSalvo C, Moglia R. Sexual behaviors of young children that occur in schools. J Sex Educ Ther, 25(4), 277-285. 2000

[53] Keuzenkamp S. Steeds gewoner, nooit gewoon: Acceptatie van homoseksualiteit in nederland. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. 2010

[54] Kingston DA, Malamuth NM, Fedoroff P, Marshall WL. The importance of individual differences in pornography use: theoretical perspectives and implications for treating sexual offenders. Journal of sex research 2009;46(2-3):216-32

http://dx.doi.org/10.1080/00224490902747701 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19308844

[55] Kirby D. Emerging answers 2007: Research finding on programs to reduce TeenPregnancy and sexually transmitted diseases. Washington DC: The national campaign to prevent teen and unplanned pregnancy. 2007

[56] Kite ME, Whitley BR. Do heterosexual women and men differ in their attitudes toward homosexuality? A conceptual and methodological analysis. In L. D. Garnets, & D. C. Kimmel (Eds.), Psychological perspectives on lesbian, gay, and bisexual experiences. (2nd ed., pp. 165-187). New York: Columbia University Press. 2003

[57] Kliegman RM, Behrman RE, Jenson HB, Stanton BF. Nelson textbook of pediatrics. Philadelphia: Saunders Elsevier. 2011

[58] Standpunt 'niet-therapeutische circumcisie bij minderjarige jongens'. Utrecht: KNMG. 2010

[59] Korte A, Lehmkuhl U, Goecker D, Beier KM, Krude H, Grüters-Kieslich A. Gender identity disorders in childhood and adolescence: currently debated concepts and treatment strategies. Deutsches Arzteblatt international 2008;105(48):834-41

http://dx.doi.org/10.3238/arztebl.2008.0834 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19578420

[60] Kruijver FP, Zhou JN, Pool CW, Hofman MA, Gooren LJ, Swaab DF. Male-to-female transsexuals have female neuron numbers in a limbic nucleus. The Journal of clinical endocrinology and metabolism 2000;85(5):2034-41

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10843193

[61] Kuyper L. Sexual orientation and health: General and minority stress factors explaining health differences between lesbian, gay, bisexual, and heterosexual individuals (thesis). Utrecht: Utrecht University. 2011

[62] Kuzma JM, Black DW. Epidemiology, prevalence, and natural history of compulsive sexual behavior. The Psychiatric clinics of North America 2008;31(4):603-11

http://dx.doi.org/10.1016/j.psc.2008.06.005 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18996301

[63] Laan E. Genot voor mannen en vrouwen. het plezier van seks ontrafeld. Utrecht: RutgersWPF. 2012

[64] Lammers M, Kok E, Oude Avenhuis A. Preventie van seksueel misbruik bij vrouwen en mannen met een handicap. Noodzaak, doel en effectiviteit van preventieactiviteiten. Overzicht programma's en materialen. Utrecht: TransAct. 2005

[65] Leitenberg H, Henning K. Sexual fantasy. Psychological bulletin 1995;117(3):469-96

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7777650

[66] Livingstone S, Haddon L, Görzig A, Ólafsson K. Risks and safety on the internet: The perspective of european children. full findings. London: LSE. 2011

[67] Lubsen-Brandsma M. A. C. (2003). MA. Adhesies van de labia minora bij 3 jonge meisjes. Nederlands Tijdschrift Voor Geneeskunde, 147, 53-56. 2003

[68] Lund L, Wai KH, Mui LM, Yeung CK. Effect of topical steroid on non-retractile prepubertal foreskin by a prospective, randomized, double-blind study. Scandinavian journal of urology and nephrology 2000;34(4):267-9

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11095086

[69] Malamuth NM, Addison T, Koss M. Pornography and sexual aggression: are there reliable effects and can we understand them? Annual review of sex research 2000;11():26-91

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11351835

[70] Mallon GP, DeCrescenzo T. Transgender children and youth: a child welfare practice perspective. Child welfare 2006;85(2):215-41

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16846113

[71] Maris S. Focusgroepen met ouders over de rol van de JGZ bij seksuele ontwikkeling en opvoeding van kinderen. Utrecht: RutgersWPF. 2011

[72] Martin KA, Luke K.. Gender differences in the ABC’s of the birds and the bees: What mothers teach young children about sexuality and reproduction. Sex Roles, 62, 278-291. 2010

[73] Maxwell CD, Robinson AL, Post LA. The nature and predictors of sexual victimization and offending among adolescents. Journal of Youth and Adolescence, 32(6), 465-477. 2003

[74] Meihuizen-de Regt MJ, Wiegerink DJHG, van de doef S. De psychoseksuele ontwikkeling verstoord. In W. L. Ginanotten, M. J. Meihuizen-de Regt & N. Son-Schoones van (Eds.), Seksualiteit bij ziekte en lichamelijke beperking. (pp. 154-163). Assen: Van Gorcum. 2008

[75] Messman-Moore TL, Coates AA, Gaffey KJ, Johnson CF. Sexuality, substance use, and susceptibility to victimization: risk for rape and sexual coercion in a prospective study of college women. Journal of interpersonal violence 2008;23(12):1730-46

http://dx.doi.org/10.1177/0886260508314336 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18349349

[76] Nikken P. Jongeren, media en seksualiteit. hoe media-interesses en – gebruik samenhangen met fantasieën, opvattingen en gedrag. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. 2007

[77] Nikken P. Seksualisering en de jeugd van tegenwoordig: De media als zondebok? Tijdschrift Voor Seksuologie, 33, 84-96. 2009

[78] Noordam C., Rotteveel J, Schroor EJ. Werkboek kinderendocrinologie Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde. 2010

[79] Norris J, Masters NT, Zawacki T. Cognitive mediation of women's sexual decision making: the influence of alcohol, contextual factors, and background variables. Annual review of sex research 2004;15():258-96

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16913281

[80] Nurius PS, Norris J, Macy RJ, Huang BU. Women's Situational Coping With Acquaintance Sexual Assault: Applying an Appraisal-Based Model. Violence against women 2004;10(5):450-478

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26345173

[81] Ohlrichs J., van der Vlugt I. Zwijgen is zonde. Seksuele en relationele vorming aan jongeren in religieus en cultureel diverse groepen. Utrecht: Rutgers WPF. 2013

[82] O'Sullivan LF, Udell W, Montrose VA, Antoniello P, Hoffman S. A cognitive analysis of college students' explanations for engaging in unprotected sexual intercourse. Archives of sexual behavior 2010;39(5):1121-31

http://dx.doi.org/10.1007/s10508-009-9493-7 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19365717

[83] Peate I. Understanding key issues in gender-variant children and young people. British journal of nursing (Mark Allen Publishing) ;17(17):1114-8

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19186367

[84] Pijpers F., Exterkate M, de Jager M. Standpunt 'preventie van vrouwelijke genitale verminking in de Jeugdgezondheidszorg'. Bilthoven: RIVM/Centrum Jeugdgezondheid. 2010

[85] Rogers RW. A Protection Motivation Theory of Fear Appeals and Attitude Change1. The Journal of psychology 1975;91(1):93-114

http://dx.doi.org/10.1080/00223980.1975.9915803 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28136248

[86] Rosenstock I. I. Historical origins of the health belief model. Health Education Monographs, 2, 1-8. 1974

[87] Kamerbrief: Centra voor jeugd en gezin en regierol gemeente. Den Haag: Centrum Jeugd en Gezin. 2007

[88] Ryan S, Franzetta K, Franzetta J. Knowledge, perceptions, and motivations for contraception: Influence on teens' contraceptive consistency. Youth and Society, 39, 182-208. 2007

[89] Siebenbruner J, Zimmer-Gembeck MJ, Egeland B. Sexual partners and contraceptive use: A 16-year prospective study predicting abstinence and risk behavior. Journal of Research on Adolescence, 17, 179-206. 2007

[90] Sionéan C, DiClemente RJ, Wingood GM, Crosby R, Cobb BK, Harrington K, Davies SL, Hook EW, Oh MK. Psychosocial and behavioral correlates of refusing unwanted sex among African-American adolescent females. The Journal of adolescent health : official publication of the Society for Adolescent Medicine 2002;30(1):55-63

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11755801

[91] Steensma TD, Biemond R, de Boer F, Cohen-Kettenis PT. Desisting and persisting gender dysphoria after childhood: a qualitative follow-up study. Clinical child psychology and psychiatry 2011;16(4):499-516

http://dx.doi.org/10.1177/1359104510378303 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21216800

[92] Talma H, Schönbeck Y, van Dommelen P, Bakker B, van Buuren S, Hirasing RA. Trends in menarcheal age between 1955 and 2009 in the Netherlands. PloS one 2013;8(4):e60056

http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0060056 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23579990

[93] Testa M, VanZile-Tamsen C, Livingston JA. Prospective prediction of women's sexual victimization by intimate and nonintimate male perpetrators. Journal of consulting and clinical psychology 2007;75(1):52-60

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17295563

[94] Tharinger DJ, Wells MG. An attachment perspective on the developmental challenges of gay and lesbian adolescents: The need for continuity of caregiving from family and school. School Psychology Review, 29, 158-172. 2000

[95] Tolman DL, Striepe MI, Harmon T. Gender matters: constructing a model of adolescent sexual health. Journal of sex research 2003;40(1):4-12

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12806527

[96] Traen B, Kvalem IL. Investigating the relationship between past contraceptive behaviour, self-efficacy, and anticipated shame and guilt in sexual contexts among norwegian adolescents. J Commun Appl Soc Psychol, 17(1), 19-34. 2007

[97] van Bergen D., van Lisdonk J.. Psychisch welbevinden en zelfacceptatie van homojongeren. In S. Keuzenkamp, D. van Bergen, D. Bos, H. Bos & et al. (Eds.), Steeds gewoner, nooit gewoon. acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. (). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 2010

[98] van Berlo W, Wijssen C, Vanwesenbeeck I.. Gebrek aan regie: Een kwalitatief onderzoek naar de achtergronden van tienerzwangerschappen. Utrecht: Rutgers Nisso Groep. 2005

[99] van Berlo W, de Haas S, Oosten N, van Dijk L., Brants L, Tonnon S.. Beperkt weerbaar: Een onderzoek naar seksueel geweld bij mensen met een lichamelijke, zintuigelijke of verstandelijke beperking. Utrecht: Rutgers WPF/Movisie. 2011

[100] van Denderen M. Moeilijk lerende kinderen, een risicogroep voor seksueel misbruik. FOSS-Taal, 9, 8-9. 2001

[101] van der Heijden AJ, Nijman JM, van Wijk AF, de Jong TPVM. Praktische kindergeneeskunde: Kinderurologie en -nefrologie. Houten: Bohn Stafleu van Loghem. 2005

[102] van der Vlugt I. Richtlijn seksuele vorming. Utrecht: Rutgers WPF. 2012

[103] van Empelen P, van Berkel M, Roos E, Zuilhof W. Schorer monitor 2011. Amsterdam: Schorer Stichting. 2011

[104] Van IJzendoorn MH, Prinzie PJ, Euser EM, Groeneveld MG, Brilleslijper-Kater SN, Van Noort-Van der Linden AMT. . Kindermishandeling in nederland anno 2005: De nationale prevalentiestudie mishandeling van kinderen en jeugdigen (NPM-2005). Leiden: Casimir. 2007

[105] van Lee L, Dafesh Z, Daal M, Mouthaan I. Opgroeien met liefde. handleiding voor het begeleiden van ouders bij de seksuele opvoeding. Utrecht: Rutgers Nisso Groep/Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie. 2008

[106] van Lee L., van der Vlugt I., Wijsen C., Cadée F.. Tienermoeders en abortus in nederland: Factsheet. Utrecht: Rutgers Nisso Groep. 2009

[107] Vanwesenbeeck I. Female sexual power and control: From problem to promise. In A. van Lenning, M. Bekker & I. Vanwesenbeeck (Eds.), Feminist utopias in a postmodern era. Tilburg: Tilburg University Press. 1997

[108] Vanwesenbeeck I, van Zessen G, Ingham R., Jaramazovic E., Stevens D.. Factors and processes in heterosexual competence and risk: An integrated review of the evidence. Psychol.Health, 14, 25-50. 1999

[109] Verwijs R, Mein A, Goderie M, Harreveld C, Jansma A. Loverboys en hun slachtoffers. inzicht in aard en omvang problematiek en in het aanbod aan hulpverlening en opvang. Utrecht: Verwey Jonker Instituut. 2011

[110] Vriend HJ, Koedijk FDH, van den Broek IVF, van Veen MG, op de Coup ELM, van Sighem AI. Sexually transmitted infections, including HIV, in the netherlands in 2010. Bilthoven: RIVM. 2011

[111] WHO Standards for sexuality education in europe. A framework for policy makers, educational and health authorities and specialists. Federal Centre for Health Education, BZgA. 2010

[112] Widman L, Welsh DP, McNulty JK, Little KC. Sexual communication and contraceptive use in adolescent dating couples. The Journal of adolescent health : official publication of the Society for Adolescent Medicine 2006;39(6):893-9

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17116521

[113] Woodward L., Fergusson DM, Horwood LJ. Risk factors and life processes associated with teenage pregnancy: Results of a prospective study from birth to 20 years. J Marriage Family, 63(4), 1170-1184. 2001

[114] Xie H., Cairns BD, Cairns RB. Predicting teen motherhood and teen fatherhood: Individual characteristics and peer affiliations. Social Development, 10, 488-511. 2001

[115] Zhou JN, Hofman MA, Gooren LJ, Swaab DF. A sex difference in the human brain and its relation to transsexuality. Nature 1995;378(6552):68-70

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7477289

[116] Zucker KJ, Cohen-Kettenis PT. Gender identity disorder in children and adolescents. In D. L. Rowland, & L. Incrocci (Eds.), Handbook of sexual and gender identity disorders. (pp. 376-422). Hoboken New Jersey: Wiley. 2008

[117] Rosenfield RL, Lipton RB, Drum ML. Thelarche, pubarche, and menarche attainment in children with normal and elevated body mass index. Pediatrics 2009;123(1):84-8

http://dx.doi.org/10.1542/peds.2008-0146 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19117864

Vorige Volgende

Terug naar richtlijnen overzicht

Heb je vragen?

Neem voor vragen of meer informatie contact met ons op

Contact opnemen

Heb je suggesties voor verbetering van deze JGZ-richtlijn?

Geef jouw feedback

JGZ-richtlijn Seksuele ontwikkeling

Let op: deze richtlijn is momenteel in herziening.

Richtlijn inhoudsopgave

Heb je vragen?

Richtlijn Seksuele ontwikkeling

Richtlijn Seksuele ontwikkeling samenvatting

Overzichtskaart richtlijn Seksuele ontwikkeling met vlaggensysteem

PP-Presentatie voor de scholing Seksuele ontwikkeling

Factsheet richtlijn Seksuele ontwikkeling

Randvoorwaardelijke implicaties richtlijn Seksuele ontwikkeling

Rapportage praktijktest richtlijn Seksuele ontwikkeling

BDS-registratie-protocol richtlijn Seksuele ontwikkeling

Indicatoren richtlijn Seksuele ontwikkeling

Actietabel 12-19 jarigen

Kaart 2 Actie tabel 0-12 jaar

Kaart 3 Actie tabel 12-19 jaar

Heb je vragen?

Heb je suggesties voor verbetering van deze JGZ-richtlijn?