Wat is verwaarlozing?
In de literatuur worden diverse definities van verwaarlozing gehanteerd. Het Medisch Handboek Kindermishandeling [255] geeft de volgende kernachtige omschrijving van het begrip ‘verwaarlozing’: “… als ouders niet voldoen aan de basisbehoeften van een kind, resulterend in schade of risico op schade.”
Doorgaans wordt nader onderscheid gemaakt tussen lichamelijke verwaarlozing en emotionele of affectieve verwaarlozing.
Pedagogische verwaarlozing en educatieve verwaarlozing worden soms als aparte vormen van verwaarlozing genoemd, en soms als vormen van emotionele verwaarlozing. In dit thema sluiten we aan bij het onderscheid tussen lichamelijke en emotionele of affectieve verwaarlozing. De hieronder genoemde definities hebben we overgenomen uit het boek Stoppen en Helpen (Ten Berge et al., 2012) en zijn ook te vinden op de website van het Nederlands Jeugdinstituut.
We onderscheiden twee hoofdvormen van verwaarlozing, die we in het vervolg zullen toelichten
- Lichamelijke verwaarlozing
- Psychische of emotionele verwaarlozing
In het algemeen geldt:
- Verwaarlozing is nooit incidenteel, in de regel is er sprake van een patroon van inadequaat, verwaarlozend ouderschap dat over een langere periode is ontstaan [1].
- Verwaarlozing is in principe passief, terwijl mishandeling actief is.
- Dat wil zeggen: bij verwaarlozing schieten ouders vooral tekort door hun nalatigheid: ze vertonen niet het gedrag dat adequaat zou zijn in die concrete situatie voor de jeugdige.
- Dit in tegenstelling tot mishandeling waarbij ouders actief hun kind op een verkeerde manier behandelen.
- Geschat wordt dat verwaarlozing de meest voorkomende vorm van kindermishandeling is. De NPM-2010 geeft een schatting van 6% voor de lifetime prevalentie van verwaarlozing [32].
- Ook is verwaarlozing de meest gemelde vorm van kindermishandeling (AMK-cijfers 2013).
Bij verwaarlozing wordt de ontwikkeling van kinderen ernstig geschaad. De jeugdige is op zichzelf aangewezen, wordt al dan niet openlijk afgewezen en leert bijvoorbeeld niet om gevoelens op een goede manier te interpreteren en te uiten; dit heeft gevolgen voor de sociaal-emotionele ontwikkeling.
Verwaarlozing kan leiden tot een scala aan emotionele en cognitieve problemen en gedragsproblemen bij kinderen [249][250]. Studies laten zien dat de gevolgen van verwaarlozing net zo groot zijn als de gevolgen van mishandeling [10].
Lichamelijke verwaarlozing
Bij lichamelijke verwaarlozing laten ouders langdurig na om de jeugdige in voldoende mate te voorzien in de lichamelijke basisbehoeften zoals voeding, kleding, onderdak, rust, reinheid, regelmaat, (medische) verzorging, leefruimte. De jeugdige krijgt niet de zorg en verzorging waar het gezien zijn leeftijd behoefte aan heeft. De ernst van lichamelijke verwaarlozing kan variëren van licht tot ernstig of zelfs fataal.
Psychische of emotionele verwaarlozing
Bij psychische of emotionele verwaarlozing schieten de ouders regelmatig tekort in het geven van positieve aandacht aan de jeugdige. Ouders die hun kind psychisch of emotioneel verwaarlozen, negeren structureel de basale behoeften van de jeugdige aan liefde, warmte, geborgenheid en steun. Pedagogische verwaarlozing – de jeugdige onvoldoende of in het geheel geen structuur bieden en het ontbreken van voldoende pedagogisch besef – valt onder deze categorie van verwaarlozing.
Bijzondere vormen van psychische verwaarlozing
Bijzondere vormen van verwaarlozing zijn:
- Pedagogische verwaarlozing: wordt gebruikt als verzamelnaam voor onvoldoende pedagogisch besef, onvoldoende ouderlijk gezag en onvoldoende structuur. Tegenwoordig wordt ook pleidooi gehouden om het structureel ‘verwennen’ van kinderen of een te ‘permissieve opvoedstijl’ te scharen onder emotionele verwaarlozing. Deze kinderen krijgen alles wat ze willen, zowel in emotioneel als materieel opzicht, waardoor er onvoldoende tegemoet gekomen wordt aan de pedagogische ontwikkelingsbehoeften van de jeugdige, zoals het bieden van structuur, grenzen en uitdagingen [256].
- Educatieve verwaarlozing: ouders of opvoeders langdurig onvoldoende tegemoet aan de behoefte en verplichting van adequaat onderwijs voor de jeugdige (Alink et al., 2011). Kenmerken van educatieve verwaarlozing zijn:
- toestaan dat de jeugdige zonder opgaaf van redenen schooldagen mist en/of chronisch spijbelt.
- de jeugdige bewust schooldagen laten missen, bijvoorbeeld omdat de jeugdige op een jonger kind moet passen.
- de jeugdige niet registreren of inschrijven op een school, terwijl die leerplichtig is.
- weigering om gediagnosticeerde onderwijskundige noden te erkennen (bijvoorbeeld in geval van een leerprobleem) en te verzorgen voor de jeugdige, zonder dat daartoe bijzondere redenen bestaan.
Emotionele en psychische verwaarlozing of mishandeling?
Waar bij verwaarlozing altijd sprake is van het nalaten en in gebreke blijven door de ouders, is bij mishandeling juist wel sprake is van actief handelen. Het gedrag van de ouder is bij emotionele mishandeling altijd negatief, vijandig en afwijzend van aard.
Van psychische of emotionele mishandeling is sprake wanneer:
- de ouder met zijn/haar houding en gedrag afwijzing en vijandigheid uitstraalt naar het kind;
- de ouder de jeugdige regelmatig uitscheldt, of de jeugdige laat weten dat het ongewenst is;
- de ouder de jeugdige opzettelijk bang maakt;
- de ouder op een denigrerende manier spreekt over de jeugdige tegenover anderen, waar de jeugdige zelf bij is;
- De ouder de jeugdige opsluit en vastbindt (maar dit zou je ook lichamelijke mishandeling kunnen noemen);
- De jeugdige getuige is van huiselijk geweld tussen de ouders of andere gezinsleden.
Het verschil tussen emotionele verwaarlozing en emotionele mishandeling is enigszins arbitrair. Bij emotionele verwaarlozing is er sprake van een gebrek aan contact, dus een passieve vorm van kindermishandeling, terwijl er bij emotionele mishandeling juist wél sprake is van contact, maar dit contact is negatief van aard [257].
Emotionele verwaarlozing – net zoals lichamelijke verwaarlozing – ontstaat nooit van de één op de andere dag. Het betreft een patroon dat langzaam ontstaat en waarbij de ouder-kindrelatie zich kenmerkt door liefdeloosheid en afwijzing.
Een andere manier van kijken naar verwaarlozing ontwikkelde Glaser (2011). Glaser betoogt dat emotionele verwaarlozing ook altijd emotionele mishandeling is. Dus het onderscheid tussen actief en passief zou niet zinvol zijn ten aanzien van emotionele verwaarlozing en mishandeling. In het Framework van Glaser worden vijf categorieën van emotionele verwaarlozing en mishandeling onderscheiden:
- Emotionele niet-beschikbaarheid, non-responsiviteit en negeren: onvoldoende aandacht voor de (emotionele) basisbehoeften en bestaansrecht van de jeugdige.
- Vijandige interacties met de jeugdige zoals beschuldigen, denigreren, of uitschelden. Meestal gericht op een bepaald kind waarbij de ouder de overtuiging heeft dat het kind dit verdiend heeft op basis van negatieve attributies met betrekking tot de jeugdige. Onvoldoende aandacht voor de basisbehoefte aan waardering, liefde en warmte.
- Ouder-kind interactie die zich kenmerkt door leeftijds-inadequaatheid of inconsequentheid: veel te hoge of te lage verwachtingen, autoritaire of verwaarlozende opvoedstijl, blootstellen aan verwarrende of traumatisch ervaringen zoals porno(grafie), partnergeweld etc.
- Ontkenning van de jeugdige als individu met eigen behoefte en gevoelens. De jeugdige wordt gebruikt voor de behoeftevervulling van de volwassene, bijvoorbeeld bij vechtscheiding of Pediatric Condition Falsification (Münchhausen by Proxy).
- Belemmeren de jeugdige te laten socialiseren met zijn of haar omgeving of te stimuleren om te leren: isoleren, opsluiten, thuishouden.
Ook Naughton et al. (2013) waarschuwen professionals voor een te strikt onderscheid tussen emotionele verwaarlozing en emotionele mishandeling. Volgens hen blijken kinderen in de praktijk meestal bloot te staan aan vormen van emotionele verwaarlozing én mishandeling tegelijkertijd.
Daarom hebben zij in een review van de literatuur per leeftijdsgroep de symptomen van emotionele verwaarlozing én mishandeling op een rij gezet
Symptomen van emotionele verwaarlozing én mishandeling
0-24 maanden:
- ouder en kind zijn niet op elkaar afgestemd, geen soepele interactie, weinig oogcontact;
- achterblijvende ontwikkeling van cognitieve vaardigheden;
- passiviteit, lusteloosheid, geen interesse in spelen;
- negatieve, vijandige interacties in spelsituaties;
- eisend gedrag.
2-6 jaar:
- onveilige, vermijdende of gedesorganiseerde gehechtheidsrelatie;
- extreem aanhankelijk of juist afwezigheid van aanhankelijk gedrag;
- spraak- taalontwikkelingsproblemen;
- impulsiviteit, destructiviteit, gebrekkige rem op emoties;
- veel conflicten; agressief, opstandig gedrag;
- problemen met het onderscheiden van emoties;
- verstoorde regulatie van emoties;
- anderen worden niet als hulpbron gezien.
7 jaar en ouder:
- onvoldoende in staat om zich in anderen in te leven;
- slechte kwaliteit van vriendschapsrelaties;
- veel pesten en treiteren;
- angst, ongelukkig-zijn, depressie en laag eigenwaarde;
- neiging om te liegen en regels te overtreden;
- gedragsproblemen, zoals oppositioneel gedrag, agressie, antisociaal gedrag, drugs misbruik;
- risicovol gedrag vertonen, onverschillig;
- gebrek aan geweten.